Ik denk dat Wikileaks een belangrijke schakel is geweest in het zichtbaar maken van de macht van informatie, hoe informatie zich in het digitale tijdperk ongefilterd (?) laat verspreiden en burgers een nieuwe inkijk kan geven in de werking van grote maatschappelijke instellingen.

In de korte analyse Three paradoxes of Big Data (Stanford Law Review, 2013) beschrijven Neil Richards & Jonathan King drie paradoxen rondom de enorme beschikbaarheid van digitale data: de Identity Paradox, de Transparency Paradox en de Power Paradox.

De betekenis van Wikileaks kan volgens mij vooral in de laatste twee gezien worden: in zowel de Transparancy- als de Power paradox bestaat de belofte van de big data eruit dat het individu versterkt lijkt te worden in het kunnen bevragen van de instituties waaraan ze onderworpen is.

De paradox schuilt erin dat de beschikbaarheid van data anderzijds juist maakt dat het individu zelf meer transparant wordt, en daarmee gecontroleerd en beheerst kan worden door die instituties. Wikileaks, of althans het principe waarop de organisatie gestoeld is, biedt schaarse hoop aan de kant van de individuen dat een deel van de belofte van grotere transparantie en zeggenschap over instituties door beschikbaarheid van data evengoed operationaliseerbaar is.

 In deze analyse doemt natuurlijk wel een andere paradox op, namelijk dat de organisatie Wikileaks zelf weinig transparant is, en één individu in het bijzonder bepaalt hoe de organisatie opereert. Voormalige medewerkers met andere (meer genuanceerde) inzichten over de verantwoordelijkheden rondom het verspreiden van informatie zijn in onvrede vertrokken.

De documentaire Risk (te bekijken op Netflix, als je geen moeite hebt dat je kijkgedrag getrackt wordt) van Laura Poitras (regisseuse ook van Citizen4, de Oscar-winnende documentaire over de Snowden onthullingen) schept in dit opzicht ook geen positief beeld over de persoon van Julian Assange, en nog minder van zijn moreel kompas. 

 Ik denk dat Wikileaks de geschiedenis zal ingaan als een organisatie die mensen mee heeft helpen realiseren wat de macht is van informatie. De grootste impact heeft denk ik de video “collateral murder” gehad, omdat dit velen de ogen opent voor de realiteit van de oorlog in Irak.

Bij de kracht van de impact speelt overigens ook mee dat het video betreft: dit laat zich door een grotere groep mensen bekijken dan stapels documenten, en video heeft ook een overtuigingskracht (qua realisme en objectiviteit) die stapels documenten niet noodzakelijk hebben. 

Hoe je verantwoord met die veelheid van informatie omgaat is de belangrijke volgende stap (“with great power comes great responsibility”). Die vraag speelt nu bijvoorbeeld rondom de rol van Wikileaks bij de gehackte emails van Hillary Clinton in de Amerikaanse verkiezingscampagne van 2016. Wat mij betreft is de verantwoording beter genomen door Edward Snowden die erkende dat dit niet zijn expertise was, en zijn informatie via verschillende professionele journalistieke kanalen verspreidde om onnodige “collateral damage” te voorkomen.

Inmiddels zijn we een ruim decennium verder sinds de oprichting van Wikileaks en zien we andere ontwikkelingen aan de kant van het individu in de power en transparency paradoxen: initiatieven als het citizen journalism platform Bellingcat, waarin principes van Wikileaks en onderzoeksjournalistiek lijkten samen te komen, maar dan eerder gebaseerd op het samenbrengen en onafhankelijk analyseren van publiek beschikbare informatie.

De kwestie is strategisch; voor mij is het een Brechtiaans ‘Lehrstueck’, een absurdistisch theaterstuk met een boodschap waar wij allen in de net-activistische scene van kunnen leren. Interne kritiek en solidariteit sluiten elkaar nooit uit. Ik ben onderdeel van Diem25 en vanaf het begin heeft deze Europese beweging van Farouvakis, Zizek en anderen, als een van de weinigen, zich achter Assange geschaard. Dat doe ik ook. Hij hoort niet in een Amerikaanse gevangenis, maar ook niet in een zelfgekozen cultische vluchtplek. Beiden zijn verkeerd. Hij hoort bij ons aan tafel te zitten zodat we vrij kunnen praten over organisatiemodellen en manieren van omgang met elkaar en kunnen leren van gemaakte fouten.

Sinds eind 2009, toen de Wikileaks trein goed op gang kwam, heb ik de zaak van dichtbij gevolgd, vrijwel elke dag. Ik hoorde voor het eerst van hem in 1997 (ook vanwege mijn eigen Australische connectie). Over al die jaren hebben we in dezelfde scene gezeten: een mix van hackers, onderzoeksjournalisten en media-activisten.

Onze pogingen Julian te overtuigen niet de paranoïde kant op te gaan zijn al in 2011 uitgebreid aan de orde gekomen. Wij vonden toen dat hij onmiddellijk naar Stockholm moest gaan om de zaak daar recht te zetten. Onze groep vond dat Stockholm geen ‘honeypot’ was van de Amerikanen. Seksisme in de hackerscene is zeer reëel en geen afgeleide aka ‘persoonlijke' kwestie (denk maar aan de gerelateerde kwestie van Jake Appelbaum, een paar jaar geleden).

Na zeven jaar vrijwillige ballingschap in de ambassade van Equador zijn we nog steeds geen stap verder. Zeven verloren jaren. We hebben nu alleen de zwarte bladzijde van Assange’s steun in 2016 voor Trump (en het Mueller rapport) als cadeau erbij gekregen, hetgeen de zaak alleen maar verder compliceert. Onze vraag van 2011 blijft echter overeind: gaat het om Washington of toch Stockholm?

Veel mensen die zich intensief hebben ingezet voor Wikileaks zijn door de jaren heen gefrustreerd afgedropen. Degenen die zich nu inzetten, houden een zekere strategische distantie, en dan is het goed vol te houden. Ik heb van begin af aan het model van de eenpersoons NGO afgewezen. De persoonlijkheidscult die ontstaan is heeft hier direct mee te maken.

Eigenlijk had Wikileaks vanaf het begin een collectief moeten zijn. Je kunt zeggen dat dit al sinds 2011 een gepasseerd station is, maar in het begin, vooral in 2010, het beslissende jaar, was dit niet het geval.

Ik zie Assange vooral als een hacker. Eigenlijk zou hij meer moeten schrijven. Zijn boek over Google is briljant. Hij noemde zich op een gegeven moment ‘editor in chief’. Dat is hilarisch aangezien hij nooit echt klassiek journalistiek werk met een team heeft gedaan. Chief waarover?

Waar Wikileaks sterk in is gebleven is het publiceren van documenten zodat anderen hier onderzoek naar kunnen doen. Dit is een nieuwe faciliterende rol die we in de ondersteunende activiteiten rondom klokkenluiders terug zien komen.

De gebeurtenissen van deze week zijn slechts het begin van een nieuw hoofdstuk. Dit zal, schat ik, nog decennia zo verdergaan. Kernprobleem blijft onze regressieve omgang met online mediapersoonlijkheden, celebrities en influencers. Snowden laat zien dat het anders kan maar ook hij heeft duistere kanten die in de scene besproken blijven worden en maar niet worden opgelost en verwijzen naar fundamentele keuzes waar we nog lang niet klaar mee zijn. In tegenstelling tot Assange heeft Snowden ervoor gekozen maar een paar procent van zijn documenten openbaar te maken. We kennen alleen fragmenten, vergelijkbaar met onze kennis over de voor-socratische denkers.

Assange heeft in veel gevallen letterlijk alles online gezet. Ik weet niet hoeveel lezers zich nog het ‘drama’ van Cablegate kunnen herinneren; waarbij diplomatieke documenten door een ‘fout’ in zijn geheel online beschikbaar kwam. We zien bij de Panama en Paradise papers dat met deze kwestie op een andere manier wordt omgegaan. Het ongeselecteerd publiceren van documenten blijft een radicale, ingewikkelde stap.

Wat is radicale transparantie en willen we dat eigenlijk wel, ook in het geval van onze tegenstanders? Over deze keuzes zou het in het Wikileaks ‘kwestie’ moeten gaan, niet om Assange. De mensen die Wikileaks werk doen weten dit maar al te goed. De rest is ruis, ook Julian Assange zelf, en dat is tragisch, niet alleen voor hem.

Het is geen eenduidig beeld. Aan de ene kant is het waardevol dat er instanties zijn die zorgen dat documenten die bijdragen aan belangrijke publieke thema’s openbaar gemaakt worden. Het is goed dat overheden en bedrijven niet meer automatisch wegkomen met het verdoezelen van zaken die niet kunnen; illegale afluisterpraktijken, burgerslachtoffers in de oorlogen in Irak en Afghanistan, bedrijven die zaken doen met het regime van Assad of de manier waarop Shell de Nigeriaanse overheid dirigeerde.

Maar het feit dat Assange heeft bijgedragen aan belangrijke journalistieke onthullingen plaatst hemzelf nog niet boven de wet. Hij is in Zweden gewoon veroordeeld voor verkrachting en aanranding, maar heeft zich net zo lang verstopt tot Zweden het opgaf, heel kwalijk.

Bovendien heeft de opsluiting in een klein kamertje hem volgens mij ook geestelijk geen goed gedaan. De laatste jaren kwamen er alleen nog maar complottheorieën uit en speelde hij een dubieuze rol in de strijd Trump vs Clinton. Kortom, hij staat er zelf niet goed op. 

Wikileaks lijkt me wel een eerste voorbeeld van een nieuwe vorm van journalistiek waar ik erg in geloof: verzamelen van databronnen en daarmee informatie beschikbaar maken die voorheen buiten het zicht bleef. De Werdegang van Wikileaks maakt echter eens te meer duidelijk dat het verzamelen van data één is, maar dat het net zo belangrijk is om er vervolgens zorgvuldig mee om te gaan.

Wikileaks lijkt me te zeer verbonden met Assange om nog los daarvan door te gaan als serieuze organisatie. Maar ik denk dat snel genoeg een nieuwe vorm van dit soort hackersjournalistiek zal opduiken.

Hij overviel de westerse wereld met het publiceren van tal van overheidsdocumenten die de V.S. en vele westerse landen in grote verlegenheid hebben gebracht. Ook het tonen van videobeelden van geclassificeerde operaties, leverden hem veel sympathie op. Natuurlijk heeft dit geleid tot grote ophef en onbegrip. Dat er geen sprake was van het plaatsen in context en dat het verschrikkelijk zou zijn als iedereen kennis zou nemen van de inhoud van vertrouwelijke mails lijkt mij evident.

Ik kon er toen, en ook nu nog, weinig sympathie voor opbrengen. Eigenlijk zou Assange hartstikke blij moeten zijn met een eventuele uitlevering aan de V.S.! Nu krijgt hij het toneel waarvan hij meteen gebruik had kunnen maken. Maar als zoon van theatermensen koos hij voor theater en veel aandacht, i.p.v. te overdenken welke consequenties zijn publicaties zouden kunnen hebben voor de westerse samenleving.

Assange heeft naar mijn stellige overtuiging datgene gedaan waar veel mensen tegen in het verweer komen; schenden van privacy. Maar in dit geval de privacy van een democratische staat. Een staatsvorm met tal van mogelijkheden voor het individu om ONRECHT aan de kaak te stellen. Hij koos voor een vlucht naar de ambassade van een land, waar de rechten van de mens niet zo nauw worden genomen, maar wel die van Dhr Assange!  Maar ook deze beschermheren heeft hij in verlegenheid gebracht.

Natuurlijk kreeg hij de sympathie van mensen die voor volledige transparantie, eerlijkheid en vrede zijn! Er waren zelfs Tweede Kamerleden die vonden dat hij zijn woordje in ons parlement zou moeten mogen doen, onder bescherming van een tijdelijke diplomatieke status! Maar Assange heeft alles waar wij ons in het westen op voorstaan links laten liggen. Hij nam ook geen verantwoording voor de beschuldigingen in Zweden over een verkrachtingszaak, maar vluchtte. Blijkbaar hebben we te maken met een obsessieve man met een groot talent op het gebied van hacken, die geen rekenschap wenst te geven over de schade die hij hiermee veroorzaakt en zich zelf buiten de wet plaatst.

Deze hacker is ook opeens journalist geworden, waarschijnlijk met de gedachte dat dit hem een beschermde status zou opleveren. Een hacker is overigens iemand die de beveiliging en integriteit van computers of netwerken schendt, en in feite in jouw kasten en laden kijkt en van die kennis gebruik maakt.

De vraag is of hij na 7 jaar opsluiting in een ambassade en een afnemend referentiekader in de vorm van personen die voor/tegen zijn methode van aanpak zijn, voldoende realiteitszin heeft om zijn positie te verdedigen. Het heeft een gelijkenis met een persoon als Wilders, die door het gemis aan een privé leven, en onvoldoende direct contact met achterban, en voor-en tegenstanders, zijn eigen realiteit heeft gebouwd. Door populistische teksten weet hij mensen te boeien, maar binden?

Heeft hij nu ook iets goeds gedaan? Door het oprichten van Wikileaks heeft hij aangetoond dat ook een virtuele wereld veilig moet zijn, net als de wereld die we na duizenden jaren hebben opgebouwd en zoals we die nu kennen. Wikileaks heeft nog duidelijker aangetoond dat we sloten op onze deuren en kasten niet voor niets hebben uitgevonden en dat we die zelfde veiligheid in de digitale wereld moeten realiseren.

Dus Julian; Bedankt!

Het is best lastig een balans op te maken, omdat er niet een enkel lijn is in de vele verhalen die hier spelen. 

Wikileaks heeft vele aspecten en veel verschillende onthullingen. Er is geen eenduidig beeld te schetsen, omdat iedere onthulling anders is gelopen en er niet altijd eenduidig beleid is. De aard van het samenwerkingsverband maakt het onduidelijk om een beeld van de toekomst te kunnen schetsen.

Voor een beeld over Assange is de informatie niet minder diffuus. Nu duidelijk is wat hem strafrechtelijk wordt verweten - namelijk het kraken van een wachtwoord - is ook meteen duidelijk dat de beeldvorming in de media en in de Amerikaanse politiek kennelijk niet juist geweest is. Gelet op de enorme inspanning die het VK en de VS leveren om hem aan te houden, zou je kunnen vermoeden dat eerder werd gedacht dat er meer aan de hand is.

Nu is de vraag wat zwaarder gaat wegen: het onthullen van oorlogsmisdaden in bijvoorbeeld Afghanistan, de onthulling van het op grote afstand doodschieten van journalisten en kinderen of het kraken van het wachtwoord.

Angelsaksische rechtssystemen met jury’s bieden weinig betrouwbare houvast voor een eerlijke voorspelling.

Assange is onderdeel van een interne strijd in de USA over de vraag of klokkenluiders nu wel of niet misdaden van de regering mogen/moeten onthullen/melden. In feite de kerntaak van journalisten in een democratie. 

Maar dit gaat nog een paar stappen verder dan de haat van Trump jegens de media. Het gaat om systeemfouten die meestal uitgebreid intern gemeld zijn zonder enig verklappen naar buiten. De bestuurders hebben meestal expliciet verkozen er niet op te reageren of er iets aan te doen, waarna de melders verkozen hebben het extern te publiceren, in de volle wetenschap dat ze hun leven riskeren.

Vervolgens gebeuren er hele rare dingen. Zoals bij de klokkenluider Bos, die werd vervolgd voor wat hij had aangemeld aangaande de Bouwfraude. Of het wordt via de geheime dienst aan de beschuldigde gemeld (Nederlands “huis voor klokkenluiders”). 

Dictators en tirannen zijn zwak en hebben daarom een aversie tegen kritiek en zeker als het schadelijke incompetentie van hen en hun hiërarchie laat zien.

In dit geval maakt het niet uit wat ik (en wij) van A. vond en vindt. Amerika is blijkbaar geen democratie meer en tot op het bot verdeeld. Assange en Manning en nog een hele reeks van klokkenluiders zijn al gedood / ge-zelfmoord of spoorloos verdwenen. En een groot deel van de Amerikanen vindt dat terecht. In hun ogen zijn het immers verraders.

Vreemde klokkenluiders

Allereerst, als klokkenluider heeft Assange gezorgd dat de gevestigde macht in de wereld op scherp werd gezet. Dat is in deze tijden meer dan ooit nodig en op dat vlak heeft hij zijn persoonlijke leven en vrijheid opzij gezet om dat doel te dienen. Klokkenluiders zijn nodig in onze maatschappij en we moeten accepteren dat om klokkenluider te zijn, je überhaupt een buitenbeentje moet zijn. Een buitenbeentje dat sterk afwijkt van de sociale norm en dat durft tegen de stroom in te zwemmen. In sommige gevallen zelfs kopje onder dreigt te gaan en die verdrinkt.

We moeten dus ook beseffen dat klokkenluiders vrijwel altijd door de buitenwereld als vreemd worden bestempeld. Niet zo vreemd dat we in onze wereld iemand als Assange ook compleet vreemd vinden. Wie gaat er nu vrijwillig in een ambassade zitten, in gevangenschap?

De vreemde kant van klokkenluiders moeten we omarmen, zonder "dat vreemde" lieten ze de klok niet luiden. We moeten ze beschermen en ook op sociaal vlak ondersteunen. En dat is dus ook misgegaan bij Assange. Je bent klokkenluider, een voor buitenwereld zeer vreemde geest. Je zit opgesloten in je eigen wereld en wordt elke dag meer kluizenaar. Ofwel nog vreemder in de ogen van je omgeving. Minder sociaal en misschien zelfs door de isolatie een beetje gek met ook steeds vreemder gedrag. Al was het maar dat je als klokkenluider niet meer weet of je mensen en misschien ook wel jezelf nog kan vertrouwen.  En daarom moeten we zorgen dat we klokkenluiders omarmen en beschermen, al was het maar om dat laatste te voorkomen. Maar ook omdat de wereld klokkenluiders hard nodig heeft.

Rechtszaak

Of Assange schuldig is aan verkrachting? Laat dat de Zweeds rechters bepalen en lever hem nu uit aan Zweden. Dat is ook wat een aantal Britten wil. Daar krijgt hij een eerlijk (!) proces en wanneer hij schuldig is aan verkrachting, dan moet hij hiervoor ook door de Zweedse rechter worden gestraft.

Of Assange schuldig is aan wat de Amerikanen beweren? Spionage, openbaar maken van staatsgeheimen etc. Laat dat anders bepalen door het Internationale Gerechtshof in Den Haag. En geef ons de kans om allemaal mee te kijken, zonder dat er zaken onder het tapijt worden geveegd.

En misschien is wat er nu gebeurt wel juist wat de zaak nodig heeft. Assange was al gevangen en dat verandert niet. Alleen het werd steeds stiller rondom de zaken waar hij aandacht voor vroeg. Een rechtszaak (liefst door het Internationale Gerechtshof) geeft ons de kans überhaupt na te denken over de macht heeft in de wereld en hoe we daar via middelen als WikiLeaks mee om moeten gaan. Maar dan moet het wel een eerlijke rechtszaak zijn en die kans is in veel gevallen denk ik uiterst klein.

Ik ben geen jurist en schat in dat veel partijen er absoluut geen belang bij hebben dat er een proces komt dat niet alleen gaat over het handelen van Assange, maar vooral ook over, hoe ver we moeten en mogen gaan om de macht in de wereld te controleren. Dus de kans op het gerechtshof in Den Haag zal superklein zijn, het zal vast niet gaan gebeuren.

Mocht Assange aan de VS worden uitgeleverd, dan hoop ik dat er voldoende krachten vrijkomen in de VS en daarbuiten, die kunnen zorgen dat de vraag over hoe we de macht controleren in de wereld ook werkelijk de aandacht krijgt. En hoe vervelend het ook allemaal is, er is nu weer beweging in de zaak en dat was hard nodig. Alleen of het goed gaat aflopen, daar kun je grote twijfels bij hebben. De belangen zijn te groot voor zij die de macht hebben in de wereld.

Maar mijn naïeve geest zegt dat de macht in de wereld meer dan ooit bang is voor de kracht van het internet. Maar dan moeten we die kracht wel gebruiken....

De daden van Assange en Wikileaks van vóór zijn asiel in de ambassade kun je interpreteren als het uitdagen en corrigeren van de macht, bijvoorbeeld het openbaar maken van 'Collateral Murder'. Dat wekte veel sympathie, ook mijn sympathie. Een Robin Hood, dat is altijd mooi, in dit geval een die informatie stal van de machtigen de deze gaf aan de machts-armen, bijvoorbeeld de vrije, democratische pers.

Daarna is ook nog het nodige goeds gebeurd zoals de publicatie van de Panama Papers, maar daarnaast heeft Assange grote fouten gemaakt. Hij heeft  mensen nodeloos in gevaar gebracht door hun namen onnodig te publiceren. Hij heeft partij gekozen bij de Amerikaanse verkiezingen en meegewerkt aan het grote plan van Poetin.

Of hij bij dat laatste zijn eigen voorkeur heeft laten meespelen, rekeningen heeft willen vereffenen of zich domweg heeft laten gebruiken, kan ik niet beoordelen. Ik denk niet positief of negatief over hem omdat je bij dit soort dingen niet door optellen en aftrekken tot een saldo kunt komen. Hij heeft grote daden verricht en grote fouten gemaakt.

De geschiedenis zal denk ik, hoop ik, niet oordelen in termen van goed of fout. Het oordeel zal vermoedelijk zijn dat Wikileaks een formidabele kracht is geweest, die niet in een consistente richting heeft gewerkt. Interessant daarbij is dan wel dat je dat juist zou verwachten van een organisatie die neutraal is: die zal  nu eens ten gunste van de ene macht, dan weer ten gunste van de andere macht werken.

Dat Wikileaks dingen heeft gedaan die Poetin en Trump goed uitkwamen, vinden wij misschien niet leuk maar waarom zou een club die 'leaks' in zijn naam draagt, een lek moeten dichten om de 'correcte' politiek te steunen?

Toch lijkt het erop dat Assange mentaal niet ongeschonden uit de ambassade is gekomen. Het zou goed zijn als hij in de toekomst niet de leiding over Wikileaks zou hebben. Of er een voldoende krachtig alternatief leiderschap is, weet ik niet. Dus wat mij betreft is de toekomst van Wikileaks onzeker. Ik hoop dat het vacuüm adequaat wordt gevuld maar heb geen inzicht in de kansen.