Ze heten Trendnieuws en OngelooflijkNL en Viraal Vandaag, pulp- of junknieuws dat Leiden (Peter Burger, Soeradj Kanhai, Alexander Pleijter & Suzan Verberne) onderzocht: berichten met sensationele inhoud en koppen, veelal gekopieerd, half of geheel onwaar. Of in eenvoudige bewoordingen van de sites zelf: ‘De beste verhalen op het internet verzameld voor jou!’...’Bij Vandaag Viraal schenken we veel aandacht aan dingen die opmerkelijk zijn’.

Pulp wordt veel vaker gedeeld en gewaardeerd dan berichten van nieuwsmedia als Telegraaf, NOS en Nu.nl. ‘Meer dan 5 miljoen Nederlandse Facebookgebruikers hebben wel eens een post van een pulpnieuwssite op Facebook geliket, gedeeld of becommentarieerd.’

Nieuwscheckers heeft met het Leiden Institute of Advanced Computer Science (LIACS) van 120.000 berichten van 63 pulpnieuwssites en van 20 Nederlandse nieuwsmedia uit de periode 2013-2017 het aantal keren delen, leuken (‘liken’) en van commentaar voorzien geboekstaafd en vergeleken. Dat is wetenschappelijk voorgepubliceerd als The reach of commercially motivated junk news on Facebook met een samenvatting als persbericht: Pulpnieuwspagina’s bereiken via Facebook miljoenen Nederlanders.

Facebook stelt echt alles in het werk

In de door Leiden onderzochte periode 2013-2017:
* groeide het aantal pulpnieuwssites op Facebook van drie tot meer dan vijftig:
* verdrievoudigde het aantal berichten van 2.000 tot 6.000 per maand:
* halen pulpberichten gemiddeld 429 likes, en nieuwsmedia 363:
* boekt een pulpbericht 165 commentaren, van nieuwsmedia 80.
* worden posts van pulpnieuwssites gemiddeld 158 keer gedeeld, van van nieuwsmedia 73 keer

Wel daalt de aandacht voor pulp nu. Dit kan volgens de onderzoekers het gevolg kunnen zijn van de maatregelen van Facebook om pulp lagere rangschikkingen te geven in de tijdlijnen van haar deelnemers. Edo Haveman, lobbyist van Facebook, ontkende dat zulks bewust plaatsgrijpt: ‘Wel hebben we het algoritme aangepast zodat persoonlijke berichten veel meer aandacht krijgen dan berichten van sites. Facebook is tenslotte bedoeld voor onderling sociaal verkeer.’

Zowel Haveman als Arjan El Fassed, lobbyist van Google, zeiden dat de omzet van hun bedrijven op lange termijn gebaat is bij het weren van pulp- en nepberichten omdat adverteerders niet blij zijn met plaatsing bij onzin. Het publiek van het symposium in Leiden kende hier geen groot waarheidsgehalte aan toe; geholpen door voorbeelden van Burger en Pleijter van flagrante koppeling van serieuze adverteerders aan pulp; van NS, KPN, KLM, Defensie, en zelfs van NRC, Vrij Nederland en Elsevier. ‘Die zodoende meebetalen aan deze bedrijfstak’.

Ook elite amuseert zich

Kortom, de digitale dorpspomp en kapperszaak: het gaat om ‘verhalen vertellen’, een vaardigheid die her en der als uiterst belangrijk wordt gedebiteerd. De sticker ‘clickbait’ wordt ook als kenmerk van pulpnieuw genoemd: nieuws beloven dat met de inhoud niet wordt waargemaakt. Maar geldt dat niet voor heel veel krantenkoppen, die net als verpakkingen van producten dienen om aandacht te trekken en te verkopenj?

Dit verpakken heeft tot op het hoogste niveau invloed op de ontvangst van nieuws. De NRC Ombudsman schreef afgelopen weekend zonder bezwaar over NRC.nl: ‘Ook het adagium digital first (wat inhoudt dat artikelen eerst online gaan voordat ze in de krant belanden) heeft grote gevolgen, legt chef Fotoredactie Natalia Toret uit. Elk artikel dat online komt móét namelijk beeld hebben; anders wordt het niet gelezen, is de dominante internet-wijsheid.’

Het pulpnieuws wordt op Facebook ook onder hoog opgeleiden grif gedeeld, plaagde Peter Burger zijn publiek van wetenschappers en journalisten: ‘Kijk maar in je eigen vriendenkring op Facebook hoeveel mensen dit soort nieuws delen, of deze sites in z’n geheel ‘liken’.’ Een check leert dat inderdaad Facebookkennissen dit leuk vinden, maar vooral de praktisch opgeleiden.

Het verschil tussen delen van serieus -  en pulpnieuws is wellicht nog veel groter als bij de ‘serieuze titels’ rubrieken als NOS Opmerkelijk en Telegraaf Entertainment en Nu Entertainment en AD show als pulp worden beschouwd. Leiden nam de grens van ‘pulp’ absoluut, ofschoon die in de praktijk bij consumenten vloeibaar is. En van alle tijden. Het ‘we amuseren ons kapot’ van Neil Postman voor televisie (zoals nog tv-programma’s als DWDD met haar suikerspinjournalistiek en voortdurende vertekening van de realiteit).

Onderstaande afbeelding van de informatieve Britse dienst voor (tegen) desinformatie, First Draft News, geeft een groot deel van het spectrum weer met zeven categorieën van misleiding met berichten. Ook satire staat erbij.

Goed onderzoek

De verschuiving van nep naar pulp door Leiden is verrassend, maar ook helder gemotiveerd in het onderzoek The reach of commercially motivated junk news on Facebook. Zo is de invloed van politiek nepnieuws geringer is dan de indruk die aldoor in nieuwsmedia wordt gewekt. (En daarmee op zich dus desinformatie over desinformatie vormt.) Daarentegen haalt junknieuws met als doel geld te verdienen, een groot publiek. Nepnieuws lift daar soms op mee, zoals over onzinnige gezondheidsclaims.

Bij de presidentsverkiezingen in de VS is een beperkte groep conservatieven blootgesteld aan nepnieuws, wat hun stemvoorkeur niet beïnvloedde. (Schrijver dezes betoogde drie jaar geleden op Villamedia dat factchecken van weinig invloed zou worden, vanwge de publieke behoefte aan welgevallig nieuws, of dat nu waar is of niet.)

Gedurende het symposium donderdag lag de nadruk wel op het voorkomen van nepnieuws met feiten controleren. De invloed van het checken is ongewis. Nieuwscheckers zelf brengt wekelijks een nieuwsbrief met haar vaak uitstekende werk uit. Aantal abonnees? Welgeteld 350. En dat zijn niet de mensen die zich eenvoudig laten foppen, integendeel. Bezoeken aan de website fluctueren van 10.000 tot 30.000 per maand, 300 tot 1.000 per dag gemiddeld; afhankelijk van de ophef.

Want ook het lezen van factchecks zelf bevestigt een behoefte aan schandpaal en prikkelt emotie. Zo verhaalde Maarten Schenk, Belgisch onderzoeksjournalist, tijdens het congres op aanstekelijke wijze over zijn ontmaskering (met Peter Burger) van de Macedonische nepnieuwsfabriek waarmee hij het nieuws haalde. Het motief was economisch, geld verdienen. Die zucht naar sensatie en dus opmerkelijk nieuws is groot, blijkt ook uit de Trendolizer van Schenk met het populairste nieuws.

Live checken een dure plicht

NRC heeft zich toegelegd op de moeilijkste vorm van factchecken, live, bijvoorbeeld tijdens verkiezingsdebatten. Jisca Cohen en Pim van den Dool verhaalden van een grote en ook dure inspanning met 20 redacteuren. Dat trekt lezers: ‘De live check, en ook de berichten die we daarover later nog publiceren, worden veel beter gelezen dan de verslagen van de debatten die doorgaans in de krant staan en alleen wat sfeer en winnaars en verliezers schetsen’, aldus Cohen en Van den Dool.

NRC kiest met regelmaat voor de moeilijkste vorm van factchecken, live, bijvoorbeeld tijdens verkiezingsdebatten. Jisca Cohen en Pim van den Dool verhaalden van een grote en ook dure inspanning met 20 redacteuren. Dat trekt lezers: ‘De live check, en ook de berichten die we daarover later nog publiceren, worden veel beter gelezen dan de verslagen van de debatten die doorgaans in de krant staan’, aldus Cohen en Van den Dool.

Op de Haagse vierkante kilometer is de belangstelling intensief, via appende en twitterende politici en spindoctors. Ook stellen de redacteuren vast dat politici dus beter vooraf checken of hun beweringen juist zijn. Het maatschappelijk nut voor NRC gaat boven het resultaat in leescijfers.

Wat is dat nut precies? Stijn Bronzwaer, adjunct-hoofdredacteur NRC, desgevraagd: ‘NRC vindt het controleren van feiten en politieke macht een kerntaak. En dat is het ingewikkelde: wanneer en hoe heeft factchecken effect? Ervaringen in Amerika wijzen uit dat media vooral factchecken voor hun eigen bubbel. En onderzoek toont dat consumenten die een medium niet vertrouwen juist wantrouwiger worden tegenover dat medium als de uitslag van een factcheck niet in hun straatje past. Ons publiek zal dus vooral NRC-publiek zijn.’

En automatisch filteren van desinformatie? Die opgave stelt zich het Britse FullFact. Maar ‘dit ‘robochecking’ valt tot nu toe tegen. In het kat-en-muis spel van bedriegers en ontmaskeraars speelt de computerslimheid wel een rol in distributie, maar inhoudelijk nauwelijks. Daarmee was deze voordracht ook de minst vermakelijke – pardon: boeiende – tijdens dit congres. Veel leuker is juist de menselijke noot, zoals in de video’s van Maarten Keulemans van de Volkskrant. Ook infotainment…