Lori Stroud, tot voor kort, en tien jaar lang Cyber Threat Analist bij de NSA en onderaannemer Booz, Allen, Hamilton, huilt keer op keer in de documentaire ‘Snowden, Whistleblower or Spy?’. Die ging gisteren in première ging op het prachtige Fraudefilmfestival (FFF) in Filmpaleis Eye in Amsterdam.

Ze verhaalt van het ‘verraad’ van Ed Snowden in een omgeving waar de jongens en meisjes computerexperts bij uitstek elkaar door en door moeten vertrouwen, als een leger van soldaten die  strijden tegen het kwaad. Je laat elkaar niet vallen, en bedriegt elkaar zeker niet. Dat deed ‘Ed’ beide wel: hij stal niet enkel documenten op enorme schaal vanuit zijn eigen computer, maar vroeg ook bestanden van collega’s en gebruikte hun wachtwoorden.

Geloof in de goede NSA

Het FFF was erin geslaagd om Stroud (foto boven) naar het festival te halen, waar ze na afloop van de film voor een vraaggesprek beschikbaar was. Nu ze vertrokken was bij Booz, kon ze wellicht makkelijker antwoord geven op de hamvraag: hebben de onthullingen van je ex-collega Edward Snowden je op enigerlei wijze aan het twijfelen gebracht over de methoden en intenties van de NSA?

Stroud: ‘Ik geloof in de missie van de NSA die zich inzet om de belangen van Amerika en het vrije westen te helpen verdedigen. Wat betreft de methoden, die zijn wettelijk verankerd. Ik geloof ook dat we de ethiek en morele maatstaven voeren die noodzakelijk zijn.’

Maar voor verschillende ernstige kwesties, zoals het afluisteren van de telefoon van Angela Merkel, was geen enkele wettelijke grond noch gerechtvaardigde morele afweging. Stroud: ‘De NSA maakt altijd een afweging van de doelen en de mogelijke privacyschending. Je ziet wel dat daarin opvattingen veranderen en ook wetgeving is gewijzigd.’

Het gaat er bij haar echter niet in, dat de onthullingen van Snowden nodig waren om het besef te doen gronden dat de NSA doorgeslagen was met de methoden. Ze krijgt daarvoor ook ondersteuning in de documentaire, waarin analyses aan bod komen van de inhoud van de onthullingen. Van de circa 300 methoden die Snowden kon onthullen zouden er maar twee als ‘mass surveillance’ zijn aan te merken. We komen daar apart op terug, want deze kern.

Ook falende chef in tranen

Collega van Stroud en chef van het team van Booz, Allen & Hamilton, Steven Bay, had het zeker zo zwaar met de ontdekking dat Snowden in hun ogen verraad pleegde. Bay was direct verantwoordelijk was voor het onbetrouwbaar gebleken personeelslid: ‘Ik was er helemaal kapot van. Ik ging naar huis, sloot alles af en huilde in de armen van m’n vrouw.’

Ed Snowden had hem voor vertrek naar Hongkong verteld vanwege onderzoek naar epilepsie – gejokt – even weg te moeten. Toen hij lang wegbleef, raakte Bay ongerust en ging – zo vertelt hij althans en komt nagespeeld in beeld – ongerust naar Snowdens huis op Hawaii om door de ramen te gluren of hem niets ergs was overkomen. Overigens trad Steven Bay, Mormoon, vader van vier kinderen en trouw landsdienaar,  twee jaar terug even naar buiten.

Dat afsluiten van de woning na de eerste publiciteit over de identiteit van Snowden deed Bay vanuit dezelfde angst die Lori Stroud voelde. Edward Snowden maakte hen immers min of meer medeplichtig aan zijn daad, maar het zou ook gedaan zijn met hun rustige positie als inlichtingenanalist in de anonimiteit van de geheime dienst.

Geen bewijs spionage

Deze vrees voor ontdekking gold voor vele medewerkers van de geheime diensten op posten in en buiten de Verenigde Staten, over wie Snowden uitgebreide informatie meenam. Deels openbaarde hij die – en dat werd weer offline gehaald – maar hij bezat ook tal van niet geopenbaarde documenten. Van de – vermeende ! - 1,5 miljoen gekopieerde documenten zou hij er 200.000 aan journalisten hebben verstrekt. Met de suggestie dat het resterende, overgrote deel vrijwel zeker in handen gevallen is van de Russen. Die daarmee perfect materiaal kregen voor hun contraspionage, zeiden geïnterviewde inlichtingen en politiechefs.

FBI-baas Robert Anderson, die met een team van 70 rechercheurs de Snowden-zaak onderzocht, komt uitgebreid aan het woord in de docu. Het is helder aan welke kant hij staat en Snowden ziet als een buitiengewoon schadelijke landverrader die de Russen in de kaart speelde en vele mensenlevens in gevaar bracht en doden (van aanslagen) op zijn geweten heeft. Maar op de vraag of Snowden een door de Russen gestuurde spion was, moet hij het antwoord schuldig blijven.

In de film wordt niettemin vanuit de creatieve vrijheid van de makers de suggestie gewekt dat Snowden tijdens zijn werk voor de CIA in Genève, en/of later in Japan, is bezweken voor een aanbod van de Russen. Echter, niet de geringste aanwijzingen worden hiervoor aangevoerd.

Ook journalisten die de Snowden-zaak van nabij volgden, onder wie Barton Gellman van Washington Post en Sean Gallagher van Ars Technica, kennen geen vermoedens dat Snowden in opdracht handelde. Dus kan het antwoord vooralsnog luiden: geen spion.

Klokkenluider en/of held

‘…Of klokkenluider’? Dat zeker niet, antwoorden enkele personen. Hij voldoet niet aan de definitie en regels, zegt Mark Zaid, Amerikaans advocaat, oprichter van Whistleblower Aid  en expert in klokkenluiderzaken. Hij debiteert stellig: Nee, Snowden was dat niet. Hij wilde niet een misstand in de NSA zelf aan de kaak stellen met een beroep op de klokkenluidersregelingen.

Echter, keer op keer, ook in deze documentaire, hoorden we Snowden verklaren, dat hij het publiek wil inlichten en laten oordelen. Het massaal afluisteren waarvan hij getuige was, wilde de 29-jarige expert delen met de wereld. Daarin is hij glansrijk geslaagd.

Dat hij vervolgens tot held gemaakt werd en journalisten, aangevoerd door Glenn Greenwald, elke kritische zin verloren en als schoothondjes Snowden volgden, is hem niet zozeer aan te rekenen. Op deze site is daarvan uitgebreid verslag gedaan, ondermeer van het falen van de Nederlandse NRC-redactie om veel te hooggespannen verwachtingen waar te maken. Dat deed de sceptischer Volkskrant-journalist Michael Persson, nu succesvol Amerika-correspondent, een stuk beter.

Een belangrijke bijdrage in de tegenspraak kwam van Peter Koop die verschillende malen Snowden en vooral de kritiekloze benadering van zijn onthullingen op Netkwesties laakte. Hij deed het uitgebreide, gedegen onderzoek voor deze documentaire, die ook gebruikmaakt van negatieve analyses over Snowden van de diensten.

De kern van de benadering van Netkwesties was al: in feite is niet te ontkennen dat Snowden als een held is opgetreden. Echter aan zijn verhaal zitten nogal wat keerzijden waar media nauwelijks aandacht voor hadden.

Deze documentaire biedt die balans redelijk met 18 geïnterviewde personen en een aardig nagespeelde Snowden. Dat evenwicht wordt vooral bereikt dankzij de sprekende Amerikaanse journalisten zoals Gellman. Echter, de moedige initiatiefnemer Elsine van Os draagt ook persoonlijk bij op een eigenaardige manier.

Gepsychologiseer

Als klinisch psycholoog is ze erop gebrand om een analyse van de persoon Edward Snowden te maken: hij is op de eerste plaats gedreven door zijn autoritaire vader - die Elsine van Os van afloop van de filmvoorstelling een ‘zeer onprettig persoon’ noemde. De man was, net als de opa van Edward, militair, en teleurgesteld dat zijn zoon niet slaagde voor een militaire opleiding. De militaire interesse en mislukking mengden zich op eigenaardige manier met een tweede drijfveer van Edward, zijn afkeer van autoriteit. Hij ‘stelde zich boven de wet’.

In de documentaire komt nog eens goed naar voren hoe vreemd het was dat Snowden keer op keer weer werd aangenomen voor functies bij inlichtingendienst terwijl die afkeer bekend was. De Britse geheime dienst, zo wordt kort gezegd, hebben de Amerikanen daar nog op moeten wijzen maar de waarschuwing zou onvoldoende opgevolgd zijn met maatregelen.

Ten derde vormden zijn verslaving aan computerspelletjes waarin hij als held kon strijden, plus het anoniem reageren op forums (van Ars Technica) met informatieve berichten over geheime diensten een belangrijke indicatie van zijn karakter dat leidde tot de ultieme daad.

Van Os wil met de film immers ook leren hoe organisaties, vooral die actief zijn in (cyber)security, met mensen moeten omgaan die een risico vormen. Aardig is in dit geval wel dat Anderson van de FBI zegt dat Snowden voldoet aan het profiel van ouderwetse spionnen, ook vaak  loners. (Die ook zeer moedig of soms overmoedig waren, maar dat zegt hij er niet bij.)

Volgens de documentaire en Van Os heeft Snowden enorme schade berokkend aan het zo belangrijke inlichtingenwerk door programma’s en operaties bloot te leggen. Ze maakt dit echter met deze moedige en goed opgebouwde documentaire niet hard, zeker niet met haar eigen optreden in de film.

Helaas had Van Os niet de zelfbeheersing om uit beeld te blijven. (In de kortere TV-versie, die in Noorwegen en Denemarken is uitgezonden en binnenkort ook in Nederland bij RTL te zien is, is ze eruit geknipt.) De film is mede promotie voor haar bedrijf. Ze belooft ook een 50-pagina’s tellend psychologisch rapport over Snowden. Ongetwijfeld is het heel nobel om de inlichtingengemeenschap behulpzaam te zijn met een profiel en gepsychologiseer van mogelijke dissidenten. Maar het is glad ijs. Snowden is van een ander kaliber dan, om iemand te noemen, de egocentrische querulant Julian Assange.

Echter, bij alles wat er op Snowden en vooral de mediahype ook is aan te merken, de wereld heeft ook helden nodig die zich vanuit welke wellicht labiele psychologische ondergrond dan ook, verweren tegen de status quo van de wereld en alle moed verzamelen voor persoonlijk verzet tegen misstanden die ze menen te ontwaren.

Afgezien van hun morele gelijk of ongelijk; hoe je dat beziet is sterk afhankelijk van je eigen positie en karakter, zo maakt deze documentaire juist duidelijk…