Het Plan S (pdf) is opgesteld door de cOAlition S van nationale wetenschapsclubs verenigd in Science Europe, en circuleert al geruime tijd. Maar de definitieve uitkomst verrast velen, zoals de Volkskrant die ermee opende vandaag. Over 16 maanden al moet het over en sluiten zijn met betaalde toegang tot publicatie van wetenschap.

Dat is voor een belangrijk deel te danken aan de Nederlander Robert-Jan Smits, die sinds februari 2018 bij de Europese Commissie Open Access en Innovatie leidt. Hij verliet een hoge post waar hij over miljarden aan Europees onderzoeksgeld mocht beslissen en waarvoor hij werd gelauwerd door de KNAW. In februari, net actief op de nieuwe post, noemde hij hij 2020 al als streefdatum voor open access en een maand later wederom.

Smits heeft onderzoeksfinanciers in Frankrijk, Groot-Brittannië, Zweden, Noorwegen, Oostenrijk, Ierland, Luxemburg, Polen, Slovenië, Italië en Nederland weten mee te krijgen en uiteraard de European Research Council (ERC). Andere landen doen nog niet mee, waaronder Duitsland.

Duitsland telt SpringerNature als belangrijke uitgever. Daar mag Daniel Ropers, die ruim een jaar geleden Bol.com verruilde voor de wetenschappelijke uitgever, als baas nu werken aan een nieuw bedrijfsmodel met meer open access. Een beoogde beursgang mislukte afgelopen voorjaar overigens.

Maar het is de vraag of uitgevers zo veel te vrezen hebben, zoals in Nederland Elsevier Science. De koers van RELX, de moeder van Elsevier Science, steeg vandaag met 0,2 procent. Dus de markt is niet benauwd voor open access als verdienmodel

Betaalmuren slechten

Met dit gezamenlijke initiatief wordt niettemin volgens de staatsfinanciers de internationale druk op de uitgevers opgevoerd om hun bedrijfsmodel definitief om te gooien en open access over de volle breedte mogelijk te maken.

Stan Gielen, voorzitter van NWO: ‘Wetenschap hoort niet achter een betaalmuur, maar moet voor iedereen vrij toegankelijk zijn. In heel Europa voeren universiteiten moeizame onderhandelingen met uitgevers. Ondertussen maken ze exorbitante winsten op werkzaamheden die vooral door wetenschappers worden verricht. Dat moet afgelopen zijn.’

Echter, het publiceren in hybride tijdschriften die zowel met het abonnementenmodel werken en open access bieden, wordt gedurende een overgangsperiode van twee jaar toegestaan tot eind 2021. Wel op voorwaarde van gezamenlijke contracten van de gezamenlijke universiteiten met de uitgevers.

Ook de universiteiten (VSNU), de KNAW en het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap zijn het eens met de drastische eis voor open toegang. In disciplines waar onvoldoende mogelijkheden tot open access bestaan, zullen de organisaties initiatieven nemen en steunen zodat die mogelijkheden ook daar ontstaan.

Ook tegenstanders

Alom heerst jubel over de maatregel om in 2020 open access verplicht te stellen, zoals in de Volkskrant vandaag. Maar er zitten haken en ogen aan, die ook te berde zijn gebracht toen VVD-staatssecretaris Sander Dekker meende in 2016 open access te kunnen gaan afdwingen. Zo betoogde econoom Roel Beetsma van de UvA:

‘Een plan als dat van Dekker kan alleen werken wanneer het echt wereldwijd wordt ingevoerd en dus niet alleen in Nederland of in Europa. Dat betekent dat het met name ook in de V.S. zou moeten worden ingevoerd. In dat geval zou het aanbod van artikelen aan de beste tijdschriften zich kunnen verleggen naar de open access tijdschriften, waardoor die hun selectiviteit tot dat zelfde niveau zouden kunnen verhogen. Het idee echter dat zo een ontwikkeling de vermeende vertekening naar het publiceren van spectaculaire resultaten zou kunnen doorbreken is een illusie.’

Hij kreeg in een commentaar een fors weerwoord. Dat weerhield Agnes Tellings er niet van om nog eens wat nadelen van open access op te sommen. Ze concludeerde: ‘Ik voorzie een toekomst waarin er een aantal echte toptijdschriften overblijven die niet volgens open access te werk gaan. Als je als wetenschapper daarin kunt publiceren stel je dus echt iets voor.

En daarnaast zijn er allemaal open-access-tijdschriften waarvan veel minder duidelijk is of de artikelen erin zijn opgenomen vanwege financiële/carrière-overwegingen, dan wel omdat het gewoon goede artikelen zijn.
En ik voorzie nog wat verder weg een toekomst waarin wordt gepleit voor het afschaffen van open access omdat het niveau van de wetenschappelijke tijdschriften ernstig is gedaald.

Reputaties aangepast?

Open access zal volgens de NWO niettemin ook gunstige gevolgen hebben voor de toekomstige beoordeling van onderzoekers en hun voorstellen. Gielen: ‘Niet aantallen publicaties of de reputatie van het tijdschrift, maar de inhoud moet leidend zijn’.

NWO zal daarop binnenkort ook de San Francisco Declaration on Research Assessment (DORA) ondertekenen: een internationaal initiatief dat beoogt een halt te roepen aan het 'onverantwoorde' gebruik van ‘bibliometrische indicatoren’ (zoals H-index en Journal Impact factor).

In 2017 was 45 procent van de publicaties voortkomend uit NWO financiering open access gepubliceerd. NWO ondertekende in 2017 met 10 partijen het Nationaal Plan Open Science. Eventuele publicatiekosten verbonden aan het open access publiceren worden door NWO vergoed en kunnen sinds begin 2018 worden meegenomen in de begroting van subsidieaanvragen.

Photo by Lurm on Unsplash