Ook nu weer zul je rijp en groen door elkaar vinden, waarbij je zelf een mening kunt vormen over de veranderingen die het sociale net met zich meebrengt in het turbulente begin van deze 21e eeuw.

We publiceren het boek De macht van Facebook in hoofdstukken op Netkwesties.nl. Het boek dateert uit 2011, maar veel van de onderwerpen keren juist nu terug in actuele artikelen van bekende titels.

Eerder verscheen:

Inleiding
Hoofdstuk 1
Hoofdstuk 2
Hoofdstuk 3
Hoofdstuk 4
Hoofdstuk 5
Hoofdstuk 6
Hoofdstuk 7
Hoofdstuk 8
Hoofdstuk 9
Hoofdstuk 10
Hoofdstuk 11
Hoofdstuk 12

Te pletter door groepsgedrag

Communicatie via Facebook maakt contacten sneller en heftiger en relaties daarmee kwetsbaarder. In groepsgedrag kan het effect van de snelheid en intensiteit nog groter zijn als gevolg van onderlinge stimulering en de beschikbaarheid van foto's en video's. Treffend is het voorbeeld van een 20-jarige Australische durfal die op Facebook meedeed aan een rage die 'planking' heet. Plankers steken elkaar de loef af door te pogen op de meest bizarre plaatsen plat te gaan liggen. Via Facebook tonen ze elkaar hun foto's om respect te ontlokken, zoals bij Planking Holland, dat prachtige fotoseries publiceert.

De Australiër ging de strijd met de zwaartekracht aan door te planken op zijn balkonbalustrade, zeven verdiepingen hoog. De zwaartekracht won. De foto daarvan kwam niet op Facebook. Hij had beter op zijn pc het beeld kunnen fotojokken.

Feestjes met onbekenden

In het Facebooktijdperk veranderen mores en gewoonten. Blogger Rutger de Quay verhaalde op NRC.nl over Evenementen, de bekende Facebookfunctie om bijeenkomsten te organiseren. Hij deed dat bij zijn duizendste volger op Twitter. "Ik maakte een Facebookevenement en nodigde wat (Twitter)vrienden uit. Op het feest kende ik 4 mensen écht. De rest had ik nog nooit ontmoet, ik had er alleen digitaal contact mee gehad. 'Moet je dat wel doen?' vroeg mijn moeder. Juist wel, het werd een fantastisch feest."
Juist de verrassing van de onbekenden die meegetroond worden door vrienden maakt zo'n evenement kennelijk spannend. Over een komend feestje: "Volgens Facebook hebben al 13 mensen gezegd dat ze aanwezig zijn en 19 'misschieners'. Hoewel ik ook nu een paar mensen 'echt' ken, is het feest nu al geslaagd. Dankzij de voorpret. En Facebook."

Zoals ik eerder schreef: Facebook opent geweldige perspectieven om mensen met gelijke interesses te koppelen, of mensen die gewoon nieuwsgierig naar elkaar zijn, elkaar willen uitdagen etc. Spelen vormen een mooie aanleiding, maar er is meer te bedenken. Het houden van feestjes met onbekenden vind ik een veel spannender element van Facebook dan het oeverloos beppen in eigen kring over ditjes en datjes die je leven louter bestendigen.

De donkere kant

Natuurlijk, het gaat weleens mis: computertechnicus Damian O'Keefe werd vorig jaar ontslagen door zijn werkgever in Queensland, nadat hij buiten zijn werkuren woedende berichten op Facebook schreef, met onder meer uitingen als: "…hoe verdomd zinloos werk wel kan zijn en mijn loon verknoeit." Hij beloofde wraak, en dat was genoeg voor een vriend die het las om de werkgever te waarschuwen. Einde oefening.

Dit soort kwesties komt in veelvoud voor. Daar Facebook alle contacten versnelt en intensiveert is het ongetwijfeld erger dan vroeger, maar ook op het tuinpad van m'n vader kon een boerenknecht weleens iets te luidruchtig op zijn baas schelden. Een kind verscholen achter een boom kon die boodschap doorvertellen.

In de wetenschap dat geheimen zelden standhouden kun je die beter voor je houden, en echte vrienden onderscheiden van kennissen. Een eenvoudige regel: hoe groter de groep, des te minder je moet vertellen over jezelf. Tenzij het je allemaal niets uitmaakt.

Tot mijn schrik ben ik bij publiciste Karin Spaink een van haar 2.600 Facebookvrienden, terwijl ze bekendstaat als een voorvechter van privacy. Zij besloot kennelijk om de grenzen van haar geheimhouding aan te passen aan de wetenschap van 2.600 luistervinken. Het is een theaterzaal vol en daarmee wordt Facebook in feite net als je Twitteraccount min of meer openbaar. Dit is eerder een schare fans dan vrienden, en daartoe heeft Facebook het 'abonnement': iedereen kan zich dan op openbare uitingen abonneren – in dit geval van Karin – en krijgt die in zijn Nieuwsoverzicht. Verder maakt je onderscheid met lijsten.

En heel veel scheidingen natuurlijk

'Facebook Might Be to Blame for Your Divorce', zo schreef onderzoeker Sheril Kirshenbaum van de University of Texas voor Bloomberg. Ze moest wel even wat statistiek krom buigen voor deze conclusie. Het scheidingspercentage in de Verenigde Staten is al decennia stabiel. Daar is één uitzondering op: de babyboomers. Die scheiden momenteel dat het een lieve lust is. Wellicht willen ze de seksuele revolutie alsnog beleven.

Facebook is voor deze groep geen veroorzaker van scheidingen, mogelijk een katalysator, maar dat is moeilijk aan te tonen. Kirshenbaum: "Degenen die op de drempel van de pensionering staan betreden onvoorbereid een veranderend technologisch landschap dat hen in staat stelt om met liefdes van zo lang geleden contact te leggen."

In januari 2012 bracht de Volkskrant onder de leuke term 'leegnestscheidingen' een verhaal over oudere stellen en 'uit elkaar na zoveel jaar'. "Haar vader ontmoette de vrouw bij de kapper, waarna hij haar opzocht op Facebook. 'Wellicht draagt de toegenomen activiteit van deze generatie op sociale media ook bij aan het aantal scheidingen', zegt echtscheidingsadvocaat Laura Boomsma-Shriber. 'Je hoort vaak dat mensen weer in contact komen met hun oude jeugdliefde via Facebook en daarmee beginnen te mailen.'

Niet alleen bij de vader van Merel speelden sociale media een rol bij de scheiding. Haar moeder hervond een oude vriend op een reünie, die haar vervolgens toevoegde op Hyves. Niet veel later begon de moeder te twijfelen over haar huwelijk. Merel: 'Mijn tante verwoordde het zo: 'Facebook is maar gevaarlijk.' Dat vind ik niet, maar ik denk wel dat het meespeelt: vroeger moest je iemand opzoeken in het telefoonboek en daadwerkelijk opbellen. Dat is toch veel ingewikkelder en hoogdrempeliger?'"

Nancy Kalish, professor psychologie aan de California State University, deed onderzoek naar hervonden oude liefdes en meent dat Facebook een aanzienlijke drempelverlaging voor het speuren naar oude contacten biedt. De vlam van vroeger is een paar muisklikken weg. Mensen hebben een gelukkig leven, maar Facebook opent de weg naar toevallige ontmoetingen, waar de babyboomers doorgaans veel tijd voor hebben. Voor je het weet is de flirt een afspraak en rol je de koffer in voor een gevoel dat je al vijftien jaar niet kende met je eigen partner. "Ze waren meestal wel gelukkig samen", weet Kalish nog uit te brengen. "Vroeger zouden ze er niet aan gedacht hebben om de ander te bedriegen." Dat laatste lijkt me absoluut onwaar, juist die gedachten zijn van alle tijden. Maar tussen droom en daad stonden meer wetten in de weg en praktische bezwaren.

De afstand tussen hart en contact is door internet, en Facebook in het bijzonder, een stuk verkleind. "Zeggen wat je denkt, denken wat je zegt, doen wat je wilt en kunt." Zelfbeheersing is niet langer een deugd. Maar je kunt niet beweren dat Facebook dan ook meer scheidingen tot gevolg heeft. Op de eerste plaats zijn oorzaken van scheidingen moeilijk te objectiveren, behalve wellicht bij bevestigd geweld, bedrog en misbruik. Alleen al noemen mannen en vrouwen niet zelden heel verschillende oorzaken van de (vaak grootste) nederlaag uit hun leven, nadat ze hun relatie met zo veel enthousiasme en inzet samen begonnen onder wellicht ook al verschillende verwachtingen.

Misschien kan Facebook juist een rol gaan spelen bij het redden van relaties. Dat zou mooi zijn, als mensen en hun relaties al te redden zouden zijn. In het slot kom ik er graag op terug.

Niet ongebruikelijk is misbruik van sociaal-psychologische 'feiten'. De Britse site voor familierecht Divorce-Online meldde dat het woord 'Facebook' al in bijna 20 procent van 5.000 scheidingsuitspraken opdook in 2010. De site kopte prompt, hartstikke vals, 'Facebook is slecht voor je huwelijk' boven een artikel. Directeur Mark Keenan betuigde later spijt, maar had de beoogde aandacht al lang en breed geoogst.

Erger nog was de fout van Perry Drake, voorlichter van het Loyola University Health System in Chicago, die boven een persbericht over psychologisch onderzoek zette: "Laat jouw huwelijk niet tot de 1 op de 5 behoren die worden verkwanseld door Facebook." De vlot gestuurde rectificatie kon niet voorkomen dat het nieuws al rondzong op internet.

Facebook als getuige…

De blik op het verleden is niet zelden een roze wolk van altijd 'happy, shiny people all around'. Ik heb de proef even op de som genomen en op Facebook naar exen gespeurd, en zocht oude foto's en brieven in de kast. Met ieder zou ik nog graag het leven willen delen, heerlijke vrouwen waren het. Op Facebook zie je hen echter op beelden van vele jaren later, met kinderen en een eigen leven. Dat maakt hen minder aantrekkelijk. Contact leggen doe je wel sneller. Maar het flirten kan je huidige relatie ook versterken, de spreuk voor reizende Heinekenmanagers in gedachten: buitenshuis proeven, thuis drinken.

In 2010 liet in een enquête 81 procent van de American Academy of Matrimonial Advocates, de club van advocaten in familierecht, weten in scheidingszaken bewijzen van sociale media te hebben gebruikt. Logisch, want sociale netwerken als Facebook vormen zoetjesaan de belangrijkste getuigen en een nieuwe favoriete bron van informatie voor echtscheidingsadvocaten. Nergens is op zo'n eenvoudige wijze zo'n schat aan bewijzen voorhanden.

Niet enkel door de geuite begeerte vormt Facebook een perfecte bron voor de geoefende speurder. Ook minder voor de hand liggende bewijzen zoals tijdstippen van het facebooken, tijdsbesteding, uitgaan, houdingen en (nieuwe) financiële status zijn er vaak direct of indirect uit op te maken, om nog maar even niet te spreken van wat Facebook zelf weet.

Zo verloren moeders de voogdij over kinderen omdat uit Facebook bleek hoe fanatiek ze FarmVille of World of Warcraft speelden terwijl ze beweerden de tijd vooral door te brengen met hun gezin. Of de man die zich verzette tegen de beschuldiging van woedeaanvallen maar er op Facebook verre van fijnbesnaarde omgangsvormen op na hield.

Soms proberen advocaten, zelf of via stromannen, dicht bij de tegenpartij te komen met een (vals) profiel op Facebook. Rechters hebben niet zo snel gewetensbezwaren over de toelating van een dergelijk bewijs.

…en als rechter

Wat nog ontbreekt is dat Facebook ook actief ingezet zal worden om relaties te beoordelen en zelfs te beslechten. Je kunt vrienden van het stel oordelen laten uitbrengen over de relatie en deze laten meewegen. Ik vermoed dat dit soort analyse-instrumenten in de toekomst grote opgang zal maken, op velerlei terrein en wellicht ook voor persoonlijke relaties. Die vormen immers de kern van Facebook.

Facebook kent je verlangens, en adverteerders delen erin. Vermoedt Facebook, of een andere site, dat je speurt naar een nieuwe relatie, openlijk, heimelijk, of zelfs zonder dat je het zelf beseft? Kijk eens naar de advertenties die je krijgt voorgeschoteld: mediators, scheidingsadvocaten, scheidingsdiensten en uiteraard datingsites. Al deze reclame duidt wellicht op een kwalificatie 'bemiddelbaar'; je bent in de markt, hoezee!

Uitgestelde seks, onderhuidse lust

Ik huldig graag de Freudiaanse opvatting dat we in feite voortdurend door lust worden gedreven. Ik denk dat dit ook op Facebook een sleutel is voor het intensieve gebruik. De belangrijkste onderhuidse afweging is steeds wat de ander aan lustbehoefte kan bevredigen. Natuurlijk is dat niet altijd de drijfveer, bijvoorbeeld niet bij de grote categorie communicatie binnen families, zoals tussen grootouders en kinderen. Zelfs Freud maakte uitzonderingen: "Soms is een sigaar niet meer dan een sigaar", was zijn bekendste uitdrukking daarvoor. (En toen moest de affaire Clinton/Lewinsky nog komen.)

Maar is er onderzoek gedaan naar Facebook en seks? Ik vroeg het bij de Society for the Scientific Study of Sexuality' (SSSS), de Amerikaanse club van wetenschappers in seksonderzoek. Ze is verantwoordelijk voor het 'Journal of Sex Research' en houdt de website 'Sexscience.org'. In het archief op de website is niets terug te vinden over Facebook, niet meer dan dat de club op Facebook een domeintje onderhoudt met nu 2.200 leukjes.

Lijkt me vreemd en ik legde die constatering voor aan Christopher M. Fisher, contact voor de organisatie en directeur van het Midlands Sexual Health Research Collaborative. "Nee, niets over Facebook en seksualiteit", laat hij weten. Hij vindt dat ook curieus en meldt dat het een goed idee is om daar binnen de organisatie eens een balletje over op te werpen.

Zelfde laken een pak bij het vermaarde Kinsey Institute dat in de archieven niets te melden heeft over Facebooks en ook weinig over sociale netwerken in het algemeen. In de studie Influence of New Media on Adolescent Sexual Health van Rand Health van april 2011 wordt opgemerkt dat er nodig meer onderzoek moet worden gedaan naar seks en sociale media. Facebook zou een geschikte kandidaat voor dat onderzoek zijn.

De discussie heeft wellicht dezelfde kenmerken als die naar de rol van Facebook in revoluties. Het sociale netwerk maakt het leggen van contacten en het afspreken eenvoudiger en sneller, maar leidt er niet automatische toe dat we ook in actie komen. Sommigen beweren dat het plakken achter het scherm juist een dam opwerpt om actief te worden. Of ligt het meer in de lijn van alcohol- n drugsgebruik: het is makkelijker aan het scherm als je wordt gestimuleerd, want je hoeft weinig moeite te doen. Gemakzucht of sneller afspreken voor seks, drugsgebruik, opstand? Beide effecten treden op.

Ex op Facebook

Helemaal loskomen van een ex is na een langdurige relatie onmogelijk en Facebook helpt een handje tegen het vergeten. Ook in Nederland verschenen verhalen over exen op Facebook, onder meer in NRC op 11 februari 2011, juist vóór Valentijnsdag: "Zeker zo actueel in tijden van sociale media: wat doen we als het uit is? […] Vóór het Facebooktijdperk was de enige uitdaging, na een breuk om zelf geen contact te zoeken met de ex-vriend(in). Actieve gebruikers van sociale netwerken moeten zich nu na beëindiging van een relatie ook buigen over de vraag: ga ik mijn ex 'ontvrienden'?"

Het gaat zelfs om twee stappen: je relatiestatus veranderen en al dan niet ontvrienden. 's Lands wijs, 's lands eer: in de VS loop je niet te koop met je religieuze of politieke overtuiging, maar meer dan 80 procent vermeldt de relatiestatus. In Nederland is dat veel minder. We melden minder trouw of we al dan niet 'vast' zitten, terwijl dat toch een belangrijk signaal naar de partnermarkt is en bovendien een teken van trouw.

Moet je ook aan de Facebookrelatie helemaal een eind maken als het uit is? Dat is een persoonlijke vraag. Voor je gemoedsrust is het beter de ander uit het hoofd te zetten, maar nieuwsgierigheid wint het vrijwel altijd. Je keert toch terug om te kijken wat hij of zij doet, zeker om te zien wie er als nieuwe vrienden zijn toegevoegd.

NRC citeerde Ilana Gershon, die in 'The Breakup 2.0, Disconnecting over New Media' de trend beschrijft onder Amerikaanse jongeren dat de vermelding van de (nieuwe) relatie op Facebook een belangrijke bevestiging daarvan is. In de vorige eeuw werd een verloving aangekondigd in de familie- en kennissenkring, nu verloopt dat online.

Verwijder je hem/haar niet dan vraag je om ellende. In Texas ging dat ver: daar zijn ex-vrouw niet reageerde op een berichtje op Facebook over het gedenken van het overlijden van zijn moeder, viel een man haar woning binnen waar een handgemeen ontstond. Het curieuze, als we News.com mogen geloven, was het letterlijke verwijt van de man: "That’s amazing, everyone 'likes' my status but you, you're my wife. You should be the first one to 'like' my status."

Als haren op m'n hoofd

Genoeg stof voor spijt. Er is al veel onderzoek gedaan naar de hoogoplopende emotie aan het scherm, die te gemakkelijk wordt geuit, om de simpele reden dat de ontvanger van de boodschap er niet is, diens pijn niet zichtbaar is en kan riposteren noch corrigeren. Kom je de opponent per ongeluk toch onder ogen na de uiting op het scherm, dan resteert schaamrood en wegkijken.

Zes onderzoekers van de Carnegie Mellon University onderzochten van welke uitingen Facebookers spijt hadden. Dat ging moeizaam vanwege gebrekkige response. Vermoedelijk is het onderwerp ongemakkelijk, want het raakte aan schaamte.
Bovendien kampten onderzoekers met het probleem van onbetrouwbaar enquêteren via internet: in de online enquêtes bekende zo'n 20 procent spijt te hebben van een uiting op Facebook, in mondelinge interviews was dat 50 procent. Online konden deelnemers 50 cent verdienen met het invullen van de vragenlijst. Je verdient sneller door overal even 'nee' in te vullen, want dan hoef je verder niets uit te leggen, zo simpel is dat. Met de handtekening van de universiteit eronder lijkt het vervolgens valide onderzoek. Ik heb daar m'n twijfels over, zoals bijna altijd.
Opzienbarend zijn de uitkomsten kwalitatief overigens niet: betreurde uitingen betroffen voornamelijk negatieve aantijgingen, gelazer met relaties, controversiële onderwerpen en al te persoonlijke informatie, ook over je werk. Kortom, een simpel gebrek aan zelfbeheersing.
De belangrijkste reden van spijtige uitingen was effectbejag. Leuk gevonden willen worden met coole of grappig bedoelde berichten, een beetje opscheppen en zo. Op de goede tweede plaats kwam koning onbenul: niet weten dat een uiting negatief zou uitpakken, te snel op de 'deelknop' klikken of niet selectief zijn met de verspreiding van de boodschap. Boosheid was een derde.

Neem er nog een paar

Drank maakte ook onder Facebookers meer kapot dan hun lief is. Foto's van henzelf in kennelijke staat brachten de meeste spijt, maar ook onder invloed posten of commentaar leveren ging nogal eens verkeerd. Een respondent gaf aan dat hij het etaleren van foto's van dronkenschap niet erg vindt, zolang louter bekenden ze zien. Die kennen hem en weten dat hij geen zuiplap is. Onbekenden vellen sneller een negatief oordeel over de persoon zelf. Dat zegt ook iets over de omgang met discutabel gedrag. Pas buiten eigen kringen is publicatie gevaarlijk en dus spijtig. Zeker met enkelen die hun baan verloren omdat ze als minderjarigen met drank op Facebook stonden. Ben je beneden de 21 in Amerika dan wordt (zichtbaar) drankgebruik je duivels zwaar aangerekend,..
Hypocrisie en puritanisme versterken elkaar in de VS. Zo verloor de 24-jarige Ashley Payne haar baan als onderwijzeres vanwege een foto op Facebook met in haar ene hand een glas wijn, in de andere een glas bier, beide aangebroken. Een ouder klaagde en de directeur dwong op grond van dat ene plaatje een keuze af: vertrek je vrijwillig of wil je ontslag?
Ook typisch Amerikaans: gedoe om uitingen van religie of politieke voorkeur op je profiel. Dat ligt nogal gevoelig, net als 50 jaar geleden in Nederland. Dit is al af te leiden uit het advies van Facebook zelf om die voorkeuren niet openbaar te maken. Winkeliers zagen hun klandizie teruglopen. Het kostte ook vriendschappen; kun je je in Nederland of België voorstellen je vrienden niet te vertellen wat je stemt of wat je geloof is?

Geen groter vermaak dan …

Op Faceboek zien we veel woede, vanouds een spijtgevoelig onderwerp, bijvoorbeeld na een uitgemaakte verkering. Soms denken mensen anoniem te posten, bijvoorbeeld met kritiek op hun werkgever op diens fanpage, en via een vriend komt het toch uit.
Een nieuwkomer op Facebook meldde in het Carnegie-onderzoek dat hij een ex toeliet als vriend. Die memoreerde op zijn verjaardag nog even een eerdere hete nacht. Hij besefte nog niet dat zijn huidige partner dat kon zien op zijn Nieuwsoverzicht. Ze was not amused en verliet de woning, voorgoed en (het ergste) met het verjaardagscadeau.
Ook is er spijt van commentaren, vaak het eigen gelijk te veel willen doordrukken, ten koste van een goede verhouding. Online vliegen discussies immers nog altijd sneller de bocht uit, omdat je geen gebruik kunt maken van intonatie in je stem en non-verbale communicatie. Ja, het begint in de richting van clichés te komen. Zo ook: "Gefeliciteerd met je zwangerschap" bij een foto, in de veronderstelling dat sprake is van een zwellende buik.

De vrouw die per ongeluk een thuisseksvideo op Facebook plaatste in plaats van een film van de eerste stappen van haar dochter is een misser die je nog lang zal heugen, al ben je dit hele boek al lang weer vergeten. Nog leuker, haar commentaar: "Ik zag het pas een dag later, met allemaal commentaar van kennissen en van collega's van mijn man. Hij is militair."
In die zin is het jammer dat Facebook aanbiedt dat je alle uitingen kunt schrappen. Het is te hopen dat de aansporing 'delen' dan ook door kijkers wordt opgevolgd: dat ze uitingen die tot grote spijt kunnen leiden snel doorsturen en dan bij voorkeur naar veelbezochte videosites als Dumpert of Gawker, zodat we er nog lang van kunnen genieten. Spijt is leuk, voor toeschouwers, ik geniet er zeer van zolang de persoonlijke schade niet te erg is.
Inmiddels heeft Facebook de privacyinstellingen wederom wat vereenvoudigd, zodat er minder ongelukken kunnen gebeuren. Bovendien wordt het aanmaken van lijsten met je verschillende kringen van goede en minder goede vrienden, familie etc. nu gepropageerd. Dat kan overigens ook een bron van spijt worden als je, gehaast, een verkeerde lijst kiest om een wat gevoelige opmerking of foto mee te delen.

Zo ga je om met korte lontjes

De onderzoekers vergeleken ook 'gewone spijt'-studies met hun uitkomsten van Facebookspijt, en vonden aanzienlijke verschillen. In het echte leven ontstaat ze door verkeerde keuzes van bijvoorbeeld je opleiding, partner of werk, met vaak een langdurige of zelfs eeuwige spijt tot gevolg. Verder op de lijst van offline spijt: Blunders, directe aanvallen, groepsreferenties, directe kritiek, te veel verklappen, te veel willen uitleggen, afspraken doorkruisen, leuk uit de hoek willen komen, domme opmerkingen maken en dubbele bodems.
Echter, zo vinden de Carnegie-onderzoekers, bij Facebook verbreedt de kring voor mogelijke schade zich. Er is een ongewenste en/of niet besefte uitbreiding van je gehoor doordat uitingen via via in verkeerd gezelschap belanden. Met een gemiddelde van 130 vrienden is niet meer te onthouden wie er allemaal tussen zitten. Het is een bron van onbedoelde sociale communicatie-ellende. Op Facebook gaat het veel meer om incidenten en om gebrekkige instant zelfbeheersing dan bij spijtige acties offline.
Iets wat je verkeerd deed, veroorzaakt meer spijt op korte termijn, maar een gemiste kans bezorgt in je leven langduriger spijt. Op Facebook gaat het meestal om te snelle (re)actie, een post te veel, dus om hoogoplopende onrust op korte termijn. Die onrust kan exploderen in conversaties. De regel die ik hanteer is simpel: heb je mot, bel iemand even op. Blijft die boos of teleurgesteld om wat je op Facebook publiceerde: zoek hem/haar op om het uit te praten.

Facebookers liegen minder

Het is evident dat je op Facebook je ware ik in een zo gunstig mogelijk daglicht wilt plaatsen. Dat doe je niet met een evenwicht van goed en kwaad, maar door je net iets – of misschien wel veel – mooier voor te stellen dan je bent. Wellicht kun je met verdraaiing ook ellende voorkomen. Als je dacht dat vooral vrouwen jokkebrokken zijn, heb je het mis volgens Symantec, maker van antivirussoftware. Dat bracht afgelopen zomer het nieuws dat mannen veel meer liegen in hun online profielen dan vrouwen. In dit geval ging het niet over Facebook maar over datingsites.
Maar eerst even de methode: Symantec stelde dit vast in een… enquête. Het is werkelijk waar, 530 mannen en 530 vrouwen werd gevraagd, ook nog eens via internet, op veilige grote afstand: "Liegt u weleens op uw datingprofiel en zo ja, waarover dan?" Zo'n 90 procent van de respondenten zei de waarheid en niets dan die waarheid te vertellen in hun profiel. Maar hoe zit het met selectie van te publiceren voorkeuren op dat profiel, om maar niet te spreken van het verzwijgen van slechte eigenschappen?
Op 14 onderwerpen, van voornaam tot foto, werd gevraagd of ze logen. Bij 13 onderwerpen zeiden meer mannen dan vrouwen dat ze de waarheid niet invulden. Alleen bij hun gewicht zei 11 procent van de vrouwen zich flatteus te presenteren, tegen 10 procent van de mannen. Mannen liegen relatief vooral vaak over hun leeftijd, relatiestatus en werkelijke achternaam.
Maar op Facebook valt het liegen alleszins mee, zo schreef een groep onderzoekers van de Johannes Gutenberg University in Mainz in Psychology Science. Ze vroegen 133 jonge Amerikaanse Facebookers en 103 Duitse deelnemers aan een vergelijkbaar sociaal net om hun eigen profiel te verstrekken en daarnaast hun ideale profiel weer te geven op de punten extraversie, vriendelijkheid, zorgvuldigheid, emotionele instabiliteit en openheid. Vervolgens werden anderen om beoordelingen gevraagd van het echte en gewenste profiel.
De oordelen van die anderen vielen zelfs gunstiger uit voor de echte profielen dan voor de geïdealiseerde profielen. Dus wordt er weinig gelogen, vinden de onderzoekers. Dat komt, menen ze, doordat Facebook zo levensecht is met voortdurend echte ontmoetingen en handelingen. De persoonlijke interacties zijn zelfs 'echter' dan in een ontmoeting van aangezicht tot aangezicht, menen de onderzoekers.
Dat is waar. Bovendien zijn de eigenschappen, persoonlijke data en interesses vaak redelijk controleerbaar voor vrienden en familieleden, die vaak precies weten wat ze behelzen. Maar laten we niet overdrijven wat betrouwbaarheid op Facebook betreft: portretfoto's vormen zelden een gemiddeld beeld van een persoon, want je zoekt natuurlijk de plaatjes uit waar je aardig op staat. Zijn al die leukjes en reacties oprecht? En wat wordt er op Facebook weggelaten uit het echte leven? Niet liegen betekent nog niet dat het beeld van een profiel en de belevenissen conform de realiteit zijn.

Jonge Facebookjokkebrokken

Naar het schijnt wordt er verschrikkelijk veel gelogen over leeftijden door kinderen van 12 jaar en jonger en hun ouders, omdat ze niet mogen meedoen met Facebook. Op Facebook zouden 7,5 miljoen Amerikaanse kinderen beneden de leeftijdsgrens van 13 jaar bivakkeren.

Maar hoe kwam de consumentenclub Consumer Reports daarop? Uit een enquête onder ruim 2.000 Amerikaanse huishoudens. De volwassenen antwoordden niet enkel dat hun jonge kinderen op Facebook mochten, maar ook vaak dat ze hun online vriendenkring niet controleerden.

In 2010 kwam uit een studie van McAfee dat 37 procent van de 10- tot 12-jarigen in de VS een profiel op Facebook heeft. Dat komt overeen met een studie van de London School of Economics voor het EU Kids Online project: 38 procent van de 9- tot 12-jarige Europese kinderen neemt deel aan sociale netwerksites. Eén op de vijf zit op Facebook.

Baas Mark Zuckerberg wil ook kinderen toelaten, dus vindt het liegen over leeftijd vast niet echt erg. Facebook verwijdert naar eigen zeggen per week zo'n 20.000 profielen, het overgrote deel van kinderen.

Leugenachtige alibi's, ook voor flirten

Raina Kelley van The Daily Beast zette de grootste Facebookleugens op een rij. Hierbij een samenvatting, waar ik er zelf nog een paar aan toevoeg:

1. Ik accepteer louter personen die ik ken als vriend.
Stop maar met jezelf voor de gek houden. Als het even kan accepteer je iedereen. Als het moet de grootste vlerk die je kent. Het aantal telt, niet de kwaliteit. Een kennis van vroeger erbij? Geen probleem. En nog een, en nog een.
Geldt dat voor de meesten? Zou kunnen, want al te vaak krijgen mensen slappe knieën bij het idee het verzoek echt te gaan weigeren.

2. Facebook gaf me de motivatie.
Gaf Facebook je de aanleiding tot ontboezemingen die je beter niet had kunnen doen, zoals aan al je vrienden vertellen dat je een geslachtsziekte hebt, een paar kilo bent aangekomen of bent gezakt voor een eenvoudig toelatingsexamen? Kelley spreekt van het 'buiten jezelf plaatsen van schuld en schaamte'.
Het medium is niet enkel de boodschap maar in dit geval ook de schuld en veroorzaker van ellende. Daar zit wat in. Uiteraard tik je zelf de boodschap in of plaatste je die pikante foto, dus in die zin is het ontwijken van de schuldvraag een leugen. Maar door die lage drempel van Facebook staat de deur naar ontboezemingen voor sommigen wijd open.

3. Flirten op Facebook is geen bedrog van je partner.
Flirten, als je het zo wilt noemen, is een continu bewuste en onbewuste bezigheid. Elke communicatie tussen mensen met wie seks denkbaar is, heeft een fysiek element in zich. Elke relatie die seksueel kan zijn, heeft die connotatie. Het is een leugen te zeggen dat je op Facebook op veilige afstand zit. Je kunt behoorlijk opgewonden raken achter het scherm, heel veel meer dan van degene die je onderbreekt met 'schat, ik ben thuis'.

4. Ik gebruik Facebook om met anderen in contact te blijven.
Dit is eerder een verbloeming van de waarheid dan een harde leugen. Facebook gaat om bevrediging van nieuwsgierigheid en ijdelheid. Het is een heerlijk middel om jezelf te exposeren, je eigen realityshow te creëren, te observeren wat een ander doet en laat en er een beetje over te babbelen en te roddelen. Het impliciet kunnen oordelen over anderen en hun uitingen is al een heerlijke bezigheid, laat staan dat je nog de mogelijkheid krijgt om het direct te zeggen.

5. Ik heb het helemaal gehad met Facebook.
Spijtoptanten die hooghartig afscheid nemen van Facebook zijn volgens Kelley onoprecht. Ze is hier te leuk om niet te citeren: "Je houdt van Facebook om precies dezelfde redenen die je simuleert om net te doen alsof je het haat […] Het is 'The Big Thing'. En we vallen heus niet voor die plotselinge ironische pose van afstandelijkheid. Wij weten dat je urenlang op zoek blijft naar voormalige vriendinnen of naar iemand die je liefje hadden kunnen zijn in je eerstejaars psychologie, maar met wie je de moed niet had om een gesprek te beginnen. Ik heb geprobeerd om alle deskundigentaal te uiten toen ik voor het eerst op Facebook kwam, zoals: 'Het is een klassiek voorbeeld van massahysterie geïnspireerd door onze collectieve behoefte om beroemd te worden. Blah, blah, blah.' Maar iedereen wist dat ik er niet was om redenen van sociaal antropologisch onderzoek. Ik was op Facebook omdat ik op dat meisje wilde duiken met wie ik naar de basisschool ging en die nu schrijft elke avond aan de Martini te gaan."

6. Ik ben niet competitief ingesteld.
Klinkt wat Amerikaans: elk spelletje niet enkel willen winnen, maar vooral plezier hebben in de hogere score van jou die een vriend op zijn Nieuwsoverzicht krijgt. Ik vermoed dat we in Nederland wat bescheidener zijn met spellen spelen en de langste en grootste willen tonen, of niet?

7. Facebook is mijn vriend.
Nee, natuurlijk niet. Facebook is Casanova; zeker zo verleidelijk en vooral gericht op eigenbelang. Of zijn vrienden dat ook? Bij Facebook geldt immers net als bij vriendschappen: je ziet wat je krijgt, maar wat je geeft is minder zichtbaar.

Liegen over je verjaardag

Nimmer deden feiten er zo weinig toe, meningen en verpakkingen wegen zwaarder. Vooral in de marketing was het al schering en inslag, maar in steeds meer delen van de maatschappij, waaronder de politiek, zoemt het rond: je moet een verhaal te vertellen hebben.

Het ergste verwijt aan een kabinet, politieke partij of leider luidt: "Je hebt ook geen verhaal." Een politicus scoort met een verhaal en niet zelden volstaan 140 tekens van Twitter, want het moet vooral geen ingewikkeld verhaal zijn. Hij /zij moet het volk ook kunnen vermaken, dus het moet bij voorkeur een leuk verhaal zijn. Facebook zou daarvoor geschikt zijn, want daar worden de bijdragen geleukt.

Heeft Facebook eigenlijk 'verhalen'? Nee, 'verslagen' noemt Facebook de uitingen zelf, maar dat is nog een overtrokken term, zeker gezien het piepkleine vakje dat Facebook daarvoor bestemt. Dat is vooral bedoeld voor losse flodders. Of zie je weleens aardige verhalen op Facebook? Zelden! Je maakt niet mee dat een auteur in spe op een avond denkt: zal ik al die vrienden van me eens gaan verrassen met een goed verhaal? En dat die daar dan eens een paar uur voor gaat zitten en die tientallen kriskras uitingen even laat voor wat ze zijn?

Doe ik het zelf wel? Jazeker, voor neefjes en nichtjes, maar dan mondeling. Het is heerlijk om je fantasie de vrije loop te laten en het is spijtig daarvan zo weinig te ontwaren op Facebook. Het is bij uitstek een plek om maar wat in de rondte te fantaseren. Maar je moet oppassen dat het niet serieus wordt genomen en je er zelf het slachtoffer van wordt. Wat meer lef kan echter geen kwaad. Lees de column 'My Fake Facebook Birthdays'. Daarin beschrijft David Plotz het plezier van het steeds verschuiven van zijn geboortedatum, waardoor hij in één maand drie verjaardagen kon vieren. Na eerst de draak gestoken te hebben met 'goede manieren' in het algemeen als 'sociale smeermiddelen' die niets betekenen, komt dan de verjaardag op Facebook voor zijn guillotine.

Facebook waarschuwt vrienden opvallend en met een uitroepteken zodat die het niet kunnen vergeten: Jojanneke is bijna jarig! Cor is bijna jarig! De felicitatie voor hen is zo verstuurd en daarmee bevredig je vooral jezelf. "De Facebookverjaardagsfelicitatie is uitgegroeid tot een symbool van alles wat irriterend is aan het sociale netwerk […] Ze komen voornamelijk van niet-vrienden van Facebook en hebben het sentiment van een kerstkaart van je bank."

Plotz maakt van de nood een deugd en verzint verschillende geboortedata: "Ik ben geboren op 31 januari, maar ik heb altijd al een zomerverjaardag gewild, dus ik veranderde de datum in 11 juli. Na 11 juli maakte ik er 25 juli van, en als ultieme test 28 juli. Facebook is niet van zins dat te controleren en vrienden kunnen de meldingen niet blokkeren. Als je een echte egomaniak bent kun je je verjaardag op Facebook elke dag vieren."

Van zijn 1.557 Facebookvrienden heeft Plotz er hooguit tweehonderd echt ontmoet en hij telt er naar eigen zeggen slechts honderd als echte vrienden. Hij ontving op zijn verzonnen verjaardag op 11 juli nog 119 keer 'Happy Birthday!', de standaard Facebookverjaardagswens. Slechts vier hechte vrienden toonden zich sceptisch en eentje had door dat het om een experiment ging.

Voor z'n tweede nepverjaardag twee weken later kreeg hij 105 felicitaties, waarvan 45 van dezelfde personen als op 11 juli. Er waren negen mensen argwanend. Drie dagen later vierde hij zijn derde en laatste nepFacebookverjaardag. "Mijn sociale netwerk was duidelijk ziek van me. Ik heb slechts 71 verjaardagswensen ontvangen op 28 juli. En er waren nog meer sceptici: 6 twijfelaars, vergeleken met 9 drie dagen eerder. Een aantal van hen merkte op dat ik snel verouder […] Toch overtrof het aantal herhaalde gelukwensen het aantal twijfelaars. Bijna 30 mensen wensten me een fijne verjaardag op 28 juli terwijl ze me ook eerder die maand al een gelukkige verjaardag wensten. 16 mensen stuurden me een Facebookfelicitatie op alle drie de data."

De reden dat Facebook en zo veel andere toepassingen verjaardagen tonen is simpel commercie: vaak kun je cadeautjes bestellen; doe je dat via de site dan verdient die eraan. Bij Facebook kun je ook cadeautjes geven of een kaart versturen.

Conclusie: natuurlijk lieg je over flirten

De vreselijkste sociale gevolgen van het internetgebruik sierden de afgelopen vijftien jaar de krantenpagina's. Van verschrikkelijke virussen in aanvang, gevolgd door mega-spamgolven, met onderwijl steeds zwaarder crimineel gedrag. Als rode draad de voortdurende toename van gebruik - en daardoor ook productie van - kinderporno. Nog afgezien van het massaal downloaden van illegaal verspreide muziek en films, dat velen als een goede daad beschouwen.

Maar dan Facebook: uiteraard worden er virussen verspreid, wachtwoorden en hele profielen buitgemaakt, virtuele goederen bij de vleet gestolen en wordt er eens wat gescholden en verwenst, maar alles bij elkaar valt het reuze mee. Zelfs kinderporno is non-existent, en pedofielen op zoek naar tieners houden 'de eer' wellicht keurig aan zichzelf.

Dat wil niet zegen dat het sociale gedoe geen ellende en dus spijt oplevert, maar dat is niet vaak wereldschokkend. Anderen te grazen nemen zonder eerst tot tien te tellen komt veelvuldig voor. Ook op Facebook maakt alcohol het nodige kapot wat drinkers lief is. En uitwassen zijn er genoeg.

Toch is Facebook de netste buurt op internet. Met gemak kunnen de miljardairs-oprichters die na het geld alleen nog roem nodig hebben, te koop lopen met: "Facebook makes the world a better place."

Er wordt zelfs minder gelogen dan buiten het sociale net, volgens onderzoek althans, maar daar kun je nog wat vraagtekens bij zetten. We poetsen onszelf immers iets vaker mooier op dan we in werkelijkheid zijn, om niet te zeggen dat 'image building' het beeld van de werkelijkheid grotesk geweld aandoet. Dat is onze sociale keuze.

En, hoe zit het met het flirten? Als Facebook die top-10 zou presenteren van foto's en profielen die je het meest bekijkt, op welke plek staat je partner dan? Versnelt dat scheidingen?

Of kunnen we met droge ogen in de litanie van zelfbedrog, waarmee we onszelf op de been houden, zeggen: "Heeft er niets mee te maken, want het zat bij ons toch al niet helemaal lekker?"