We publiceren het boek De macht van Facebook in hoofdstukken op Netkwesties.nl. Het boek dateert uit 2011, maar veel van de onderwerpen keren juist nu terug in actuele artikelen van bekende titels.

Eerder verscheen:

Inleiding
Hoofdstuk 1
Hoofdstuk 2
Hoofdstuk 3
Hoofdstuk 4
Hoofdstuk 5
Hoofdstuk 6
Hoofdstuk 7
Hoofdstuk 8
Hoofdstuk 9
Hoofdstuk 10

Hoe medeplichting ben je?

Anders Behring Breivik vond Facebook een geweldig medium en verzamelde er snel duizenden vrienden. Die loochenden hem massaal toen hij ging schieten. Ze loochenden niet enkel zijn daad, maar ook zijn woorden. Kan dat zomaar?

Het internet is een broedplaats van seks en criminaliteit, en vooral van een combinatie van die twee: kindermisbruik. Gehuldigd met die opvatting heeft m'n dierbare vader, inmiddels een eindje in de tachtig, internet jarenlang buiten zijn deur weten te houden. Als lezer van het AD, dat haar 50-plus volk voedt met gewenste sport en misdaad – en uitstekende boekrecensies niet te vergeten – heeft hij daar alle reden voor.

Zelfs toen ik m'n moeder door KPN een internetpakketje liet opsturen, wist hij dat aanvankelijk met kerende post nog vóór de drempel te retourneren. "Die vuiligheid komt er bij mij niet in", schuimbekte de doorgaans milde, sociale en barmhartige man.

Word je, zoals hij meende, een beetje medeplichtig aan de verspreiding van 'vuiligheid' door deze dichtbij te halen? Het ligt wat complexer dan dat. Maar toch: was de oude opa niet juist heel consequent met het buiten de deur houden van 'vuiligheid'? Hoe hard kun je je distantiëren, of eigenlijk wegkijken, als je op Facebook verkeerde vrienden hebt of had?

World of Warcraft en Armin van Buuren

We kijken even naar de dubbele aanslag van Anders Behring Breivik in Noorwegen op 22 juli 2011. Facebook had op de pagina 'people/Anders-Behring-Breivik/100002651290254 in de namiddag van 22 juli de volgende mededeling staan, die iedereen kennelijk voor lief nam: "The page you requested was not found. You may have clicked an expired link or mistyped the address. Some web addresses are case sensitive." De nacht vóór de aanslagen verwijderde Anders Behring Breivik zijn Facebookpagina.

Het profiel dook elders op internet op. Zijn interesses, bezigheden etc. op een rij:

Groepen: christelijk, conservatief;

Interesses: politieke analyse, aandelenanalyse;

Sporten: jagen, e-sport (gaming), bodybuilding;

Favoriet team: FK Lyn (voetbalclub te Oslo);

Muziek: klassiek en vocal trance (Armin van Buuren);

Schrijvers: William James, George Orwell, Tolstoi, Kant, Kafka, Homerus, Adam Smith, Shakespeare, Leviathan, Machiavelli, Dante, Plato;

Films: Gladiator, 300, Dogville;

Tv-series: Dexter, Caprica, True Blood, Stargate Universe, The Shield;

Games: World of Warcraft, Modern Warfare 2;

Activiteiten: organisaties vormen, lezen en schrijven, vrijmetselarij, socialiseren, feesten, reizen;

Adres: Hofsveien 18, 0275 Oslo.

Zijn Twitteraccount had slechts één tweet, op 17 juli gepost, de Engelse filosoof John Stuart Mill citerend: "One person with a belief is equal to the force of 100,000 who have only interests". Met terugwerkende kracht lees je de strijdvaardigheid en moed van Breivik, maar op het moment zelf natuurlijk niet.

Breivik is een wereldverbeteraar

Het is aardig om eens te kijken welke reclame Facebook plaatste op de profielpagina van Anders Breivik. Facebook maakt immers een commerciële vertaling van geëtaleerde interesses en uitingen van personen om gerichte reclame aan te bieden. We zien daar vier advertenties:

1. The App to save the world… with a little help from you:

Niemand zag tot nu toe de grootste banaliteit van de online profilering: Facebook meende dat Anders bezig was om de wereld te verbeteren. Hij kreeg de 'App to save the world' aangeboden. Facebook vertaalde de activiteiten van zijn Noorse deelnemer door hem te karakteriseren als wereldverbeteraar. De laatste die dit zal tegenspreken is Breivik zelf. Zijn advocaten kunnen deze kwalificatie wellicht nog ter verdediging aanvoeren: zelfs Facebook, het thuis van bijna 1 miljard wereldburgers, vindt onze Anders Breivik een wereldverbeteraar.

2. Toyota Yaris:

Toyota bood bij de reclameveiling van Facebook het meest om te kunnen adverteren voor een kleine auto bij de categorie waartoe Facebook Breivik heeft ingedeeld. Naar de criteria van deze matching kunnen we gissen. Leuk spel. Was hij op zoek naar een auto (voor zijn explosieven) en had hij daar op internet naar gezocht? Of kon Facebook uit het huidige type opmaken dat hij aan een nieuwe toe was? Zoiets 'weet' een reclamemachine als die van Facebook.

3. Woningen in het centrum van Dublin:

Maakte de reclamemachine van Facebook uit zijn uitingen of surfgedrag op dat Breivik wellicht naar Ierland wilde verhuizen? Misschien heen vluchten na de aanslag? Wacht eens, Ierland, katholiek land, banden met de Tempeliers? IRA misschien? Ver gezocht, maar zo trek je de lijn van de reclamemachines door.

4. Professional Networking Tool:

Breivik deed koortsachtig zijn best om een netwerk van gegadigden voor zijn boek op te bouwen en heeft daartoe duizenden verzoeken verstuurd. Facebook maakte er terecht uit op dat hij daarvoor professionele software zou kunnen gebruiken.

Ver gezocht? Natuurlijk niet, de simpele realiteit van kunstmatige intelligentie wordt hier zichtbaar. Voor sommigen is het wellicht banaal dat Facebook elke overtuiging commercieel vertaalt, maar het is simpelweg marketing.

Daden van Mladic en woorden van Wilders

Breivik was zeer actief op internet en extreem in zijn antimoslimuitingen. Hij verdedigde de Serviërs en hun leider generaal Mladic vanwege het massaal doden van moslims. Hij had eerder contact met Servische, Wit-Russische en Russische extremisten die vanuit hun Slavisch nationalisme moslims haten. Zijn radicalisering vond de weg naar internet al voordat Facebook bestond.

Breivik voelde zich ernstig gedwarsboomd door linkse politici en vooral de pers, die volgens hem over de hele linie links was. De pers en linkse politiek hadden schuld aan het multiculturalisme, opvattingen die ook PVV-ideoloog Martin Bosma huldigde.

Breivik was aangesloten bij de Tempeliersclub 'Pauperes Commilitiones Christi Templique Solomonici' (PCCTS), een groep die in 2002 is opgericht en later op Facebook actief werd. "Wij opereren anoniem en gebruiken ook geen geweld", schreef direct na de aanslagen ene 'Baphomet', een Nederlandse beheerder die veelvuldig publiceert en ook wartaal uitslaat.
Breivik tooide zich met de laagste rang van de Tempeliersorde, 'Justiciar Knight Commander'. Al in maart 2009 sprak Breivik op Document.no over zijn te verschijnen boek met de titel '2083', toen reeds 1.100 pagina's. Het was zijn intellectuele voorbereiding op een 'strijd van 20 tot 70 jaar lang die voor ons ligt'. Breivik was extreem met uitspraken als: "Multiculturalisme is vergelijkbaar met andere haatideologieën als nazisme (anti-joods), communisme (anti-individualisme) en de islam (anti-andersgelovigen)."

Hij publiceerde destijds veel tegen de islam gericht en gebruikte graag cijfers om zijn stellingen te onderbouwen. Zo toonde hij groeipercentages van het aantal moslims in vele landen en steden. Percentages moslims in steden in de Benelux in 2009 volgens Breivik: Brussel 35 procent, Amsterdam 30 procent, Den Haag 17 procent, Antwerpen 15 procent, Rotterdam 15 procent.

Waren ze juist? Nederland telt volgens het CBS circa 850.000 moslims, en Amsterdam ongeveer 85.000. Op 600.000 inwoners van de hoofdstad is dat hooguit 15 procent. Breivik loog, maar de uitkomst van verdraaiing van feiten wordt op internet in eigen kring doorgaans louter gewaardeerd. Dat is de gemeenschappelijke noemer van populistische online opvattingen.

Ook Facebook is geen medium waar het checken van informatie tot de dagelijkse gang van zaken behoort. Het begint er al mee dat er een cultuur van instemming heerst ('leuk') en niet van debat of meningsverschillen. Als er van honderd vrienden tien een opmerking leuken dan is de ontvanger in zijn nopjes en vermoedt niet dat er wellicht negentig vrienden een andere opvatting op na houden. Het gaat net als op een verjaardagsfeest of in de voetbalkantine: het moet wel gezellig blijven.

Breivik ging in 2009 tot en met 2011 naar Facebook om met dezelfde argumenten als op Dokument.no zieltjes te winnen. Volgens zijn kringen verzamelde Anders er 7.000. Zijn ambitie was nog niet het neerschieten van opposanten, maar het verspreiden van het geschreven woord.

Facebook terughoudend met medewerking

Facebook heeft na de aanslagen om vier uur 's nachts de enige toen nog actieve inschrijving van Breivik offline gehaald nadat de grote activiteit opviel. Bijna 1.500 berichten en vriendschapsverzoeken gericht aan Breivik in een paar uur tijd, waaronder de nodige steunbetuigingen.

"Hij is goed geïnformeerd over sociale media en kan er veel en gepassioneerd over praten", zei Breiviks advocaat Geir Lippestad. Ook volgens de recherche was hij buitengewoon intensief in de weer met Facebook en kan het bedrijf zeer belangrijke gedetailleerde informatie verstrekken over Breiviks activiteiten in de aanloop naar de aanslagen.

De Noorse politie probeerde nog tot ver in 2012 via een gerechtelijk bevel in Californië toegang te forceren tot de informatie die Facebook bezit over Breivik. In elk geval zijn twee inschrijvingen in het geding: eentje verbonden aan het e-mailadres andersbehring@hotmail.com en eentje aan year2083@gmail.com. Echter, wellicht is er nog een derde inschrijving met het e-mailadres dudleyveron@ymail.com. Dit wordt een 'mysterieus account' genoemd.

Begin februari 2012 klaagde officier van Justitie Christian Hatlo dat Facebook slecht meewerkte aan het onderzoek. Het beriep zich op privacyregels. Met het vrijgeven van de profielen van Breivik en van zijn communicatie is immers direct de privacy van anderen in het geding. Facebook eiste dat Noorwegen preciseerde wat het aan informatie van Breivik wilde hebben van de accounts van Facebook. "We werken niet mee aan hengelexpedities", aldus Facebook. Ofwel: geen sleepnet gebruiken. Justitie kan niet zomaar een hele Tijdlijn van een vermeende boef opvragen in de hoop iets te vinden.

Dat maakt het lastig voor de recherche. Hoe weet je nu waarnaar je op zoek bent? De politie probeerde Breivik te bewegen om te tekenen voor toegang tot zijn accounts. Het verzoek verbaasde Breivik zelf. Hij was ervan overtuigd dat de politie al lang toegang had gekregen tot al zijn informatie op Facebook. Niettemin weigerde hij botweg om deze toestemming te geven.

De manmoedige houding van Facebook verbaast me zeer. Ik had gedacht dat Facebook snel buigt voor eisen van justitie, temeer daar Zuckerberg cs. zo gespitst zijn op transparantie en eigen verantwoordelijkheid. Dit werpt ook een bijzonder licht op de grote verantwoordelijkheid van Facebook en de beperkingen: elke crimineel op Facebook heeft vele verbanden en Facebook wil die 'vrienden' kennelijk niet compromitteren, zelfs niet met de grootste Europese misdaad.

Honderd meter Tijdlijn

Geen gebeurtenis zo verschrikkelijk of er openbaren zich bizarre details. Zo maakte de Noorse recherche een ‘Tijdlijn’ van het hele leven van Breivik. Zijn 33 levensjaren werden minutieus in kaart gebracht om zo een compleet beeld te krijgen van de wijze waarop hij tot zijn terroristische daad kwam. Het betrof een document van '100 meter lang'.

Nu vraag ik me af: zal Facebook vanuit Tijdlijnen meer en meer voorspellingen kunnen doen over het verdere verloop van iedere Facebooker? En deelt Facebook dat straks ook met ieder individu? Of wordt die informatie vooral gebruikt om adverteerders te vertellen wat we waarschijnlijk willen kopen? Anders: er komen vast snel 'apps' waarmee je je eigen tijdlijn kunt analyseren en er conclusies uit kunt trekken.

De politie ontdekte na diepgaand onderzoek dat Breivik dertig verschillende aliassen en twintig verschillende e-mailadressen hanteerde voor zijn online contacten. Met als favoriet 'Sigurd Jorsalfare' (Sigfurd de Kruisvaarder), de naam van een Noorse koning uit de 12e eeuw die kruistochten tegen de moslims in het Midden-Oosten leidde. Wellicht was zijn tweede, valse Facebookaccount ook onder die naam actief. Breivik nam een tweede profiel om snel vrienden te kunnen verzamelen. Het maximum van vijftig per dag bij Facebook was een te grote hinderpaal om zijn schare fans te laten groeien.

Hij was op veertig websites actief in publicaties, forums en met reacties. Onder eigen naam uitte hij zich doorgaans doordacht en beleefd. De pseudoniemen gebruikte hij voor extreme uitingen, aldus Mats Hoyem Koteng, hoofd van het onderzoeksteam. Hieruit leren we ook dat de door Mark Zuckerberg geïdealiseerde uniforme identiteit onder eigen naam op Facebook voor velen geen optie is.

Hij zette negen jonge digitale rechercheurs vele maanden op het kraken van de digitale identiteiten van Breivik. Het traceren van sporen werd bemoeilijkt doordat Breivik gebruikmaakte van diensten, zoals wellicht het netwerk Tor, om anoniem over internet te surfen zonder sporen achter te laten. Die vergaande anonimisering gebruikte hij voor de meest extreme uitingen van haat en racisme.

Tot op heden werden geen aanwijzingen gevonden dat hij zelf geweld wilde gebruiken. Wel wordt zijn spelgedrag op World of Warcraft en andere spellen onderzocht om erachter te komen of hij het verschil tussen spel en realiteit uit het oog is verloren door zeer intensief en langdurig spelen.

De politie heeft nog hulpverzoeken uitstaan bij collega's in zestien landen, onder meer vanwege bedrijven van Breivik: E-Commerce Group en Breivik Geofarm. Zijn vader woont in Frankrijk, een halfzus in de VS. Hij was niet voor terroristische trainingen in Wit-Rusland, maar voor een date met een vrouw die hem later ook in Noorwegen heeft opgezocht. Verder uiteraard met alle landen waar hij online contacten had. Nederland is niet genoemd bij deze landen. Elders werd een aantal van 26 landen genoemd, zonder deze te specificeren.

'Geen collega-ridder op Facebook'

Breivik prees sociale media vaak, maar miskende de kracht van traditionele media niet. Zo wilde hij een conservatieve krant helpen oprichten die in zo veel mogelijk landen van Europa moest uitkomen. "Het doel is zonder meer om de Noren uit hun coma te halen."

Zijn Manifest is er niet een van Gekke Anders. Hij was slim, op zijn eigen manier. Zo somt hij in het Manifest tien tips op voor medestrijders van de Tempelorde. De leukste is: "Vermijd contact met mensen die een extremistische reputatie genieten."

Maar wat hiervan te denken: "Post niet te veel op internetfora." En nog een over internet: "Verzin een alibi om je teruggetrokken, geïsoleerde bestaan te rechtvaardigen. Zeg bijvoorbeeld dat je helemaal ondergedompeld bent in het computerspel World of Warcraft. Als je opeens weg moet tijdens de voorbereiding van je missie, zeg je dat je een World of Warcraftvriend bezoekt."

Breivik beval medestrijders ook 'zelfindoctrinatie' aan, door te 'mediteren over je ideologie'. Muziek bracht hem in trance. Top was 'Lux Aeterna' (Requiem for a Dream) van Clint Mansell. Dat zou hij ook op zijn iPod zetten tijdens de aanslagen. Hij schreef reeds: "Het is beter te veel te doden dan te weinig." Daarbij vallen ook onschuldigen, maar dat is onderdeel van de strijd.

Tenslotte wachtte je als ridder en vrijheidsstrijder het martelaarschap. "Als ridder handel je uit naam van alle vrije Europeanen. Jij dient hen als rechter en beul." Maar wat dan hiervan te denken: "Voeg geen collega-ridders als Facebookvriend toe."
Die laatste uiting boeit me mateloos. Breiviks advies was vrijwel zeker bedoeld om te voorkomen dat je anderen zou compromitteren met extremistische opvattingen of zelfs daden. Nu leken de papieren medestanders van Breivik op Facebook en daarbuiten na afloop van de aanslagen als ratten in de val te zitten. We gaan eens na hoe de reacties waren. Die leren immers veel over de rol van Facebook in extreme situaties.

Noorse vrienden kijken weg

De belangrijkste inspiratiebron van Breivik, blogger Fjordman, die hij citeerde op Facebook en in zijn Manifest (wel veertig keer), probeerde na de aanslagen afstand van Breivik te nemen. Fordman en Breivik ontmoetten elkaar eerder en wisselden berichten uit. "Hij was voor mij een persoon aan de periferie en ik had geen enkel regelmatig contact met hem", schreef Fjordman niettemin na de aanslagen in een e-mail aan het Noorse TV 2. Fjordman was het pseudoniem van de Noor Peder Jensen, die Arabisch studeerde, in Caïro woonde en in 2011 na de aanslagen zijn identiteit onthulde.
Breivik flirtte in 2009 even met het sociale netwerk Nordisk.nu, volgens antifascismeblad Expo voornamelijk bestaande uit rechtse jongens en meisjes. Nordisk ontkende de deelname, maar moest even later bekennen dat Breivik lid was geweest. Expo had het Nordisk ledenbestand eerder gehackt en vond een e-mailadres van Breivik: year2083@gmail.com. Hij nam als gebruikersnaam 'Conservative', maar deed verder niets op Nordisk. Hoe dan ook, verraad van Breivik met een leugen door de conservatieve jongens en meisjes.
Na de aanslagen van Breivik bekende de jonge Noor en Facebookvriend Eivind Berge wel de opvattingen van Breivik te onderschrijven. Zelf liep hij met het idee om feminisme met geweld te bestrijden, zelfs met moordaanslagen. Hij zei geen massaal geweld te hebben overwogen zoals Breivik, want daartoe ontbraken hem de middelen. Maar in zijn kringen was gewelddadig verzet een reële optie in discussies. Besloten Facebookgroepen vormen een platform om dat te bespreken.
Het kan kennelijk ook openlijk. In een blogpost noemde Berge verkrachting een goed middel om feminisme te bestrijden. Hij bleef vrij man na die uiting. Sinds hij een vriendin heeft, is Berge niet langer begeesterd door antifeministische ideologie. Zo nam hij op een Noorse universiteit deel aan een forum over extremisme en Breivik.

Britse banden ontkend

Banden van Breivik met de EDL waren er onmiskenbaar, met zo'n 600 EDL-leden die vriend van Breivik waren op Facebook, en dat al sinds 2009. Een 25-jarige vrouw uit Coventry bevestigde de band met Breivik op Facebook en hun beider sympathie voor de Facebookgroep 'Proud to be an enemy of Islam'. In maart 2010 ging Breivik naar Londen om vele EDL-leden te vergezellen bij het bezoek van Geert Wilders. Hij sprak daar met EDL-bestuurders.

EDL-oprichter Stephen Lennon noemde Breivik een 'freak', net als Wilders hem buiten zijn kring plaatste door hem als 'idioot' te bestempelen. Op de EDL-site: "Er was nimmer officieel contact tussen de EDL en Breivik. Onze Facebookpagina heeft 100.000 supporters en ontvangt tienduizenden commentaren per dag. En er is geen bewijs dat Breivik ooit een van die 100.000 supporters was."

Breivik zelf zei echter in zijn Manifest: "Ik had meer dan 600 EDL-leden als Facebookvrienden en heb met tientallen leden en leiders gesproken. In feite was ik een van de individuen die hen voorzag van ideologisch materiaal (inclusief retorische strategieën) in het prille begin."

Een anonieme EDL-chef vergeleek Breivik met Hitler, gezien zijn 'hypnotische invloed' op mensen, mede een gevolg van zijn 'extreme intelligentie, welbespraaktheid en bescheidenheid.'

Scandinavische extremisten niet thuis

Breivik had contact met de club Stop de Islamisering van Denemarken (Siad), maar chef Anders Graver beweerde 'met honderd procent zekerheid' dat Breivik nooit in hun Facebookgroep actief was. Hij zou geweigerd zijn omdat een vriend van hem zich in een naziuniform toonde. Later beweerde hij dat Breivik eruit gegooid was vanwege zijn extreme opvattingen. De club predikt naar buiten toe geweldloos verzet tegen de islam, maar steunde het oprichten van een 'Weerstandsbeweging'. Breivik wilde die vervolgens in Noorwegen helpen oprichten.

Graver is ook de voorman van Stop Islamization of Europe (SIOE). Zijn bewering helemaal niets met Breivik van doen gehad te hebben staat haaks op de schermafbeelding waarop ze als Facebookvrienden te zien zijn. Deze club heeft 7.000 leden op Facebook en Breivik behoorde ertoe.

Ook een van de leiders van Stop de Islamisering van Noorwegen (Sian) was vrienden met Breivik op Facebook. Arne Tumyr, de chef van Sian, ontkende echter elke band tegenover de krant Dagbladet.
In eigen land was Breivik ook verbonden aan de agressieve Norwegian Defence League. Nog op 22 juli, de dag van de aanslag, uitten leden hiervan op Facebook instemming: "Nu vloeit er bloed." De voormalig cheffin van de Norwegian Defence League, Lena Andreassen, zei Breivik uit de club gegooid te hebben wegens extremisme. De huidige chef Ron Alte beweerde echter dat Breivik vrijwillig vertrok omdat hij de NDL te soft vond. Tegen Dagbladet: "Ik kan me zijn naam niet herinneren van vóór de aanslagen."
Niet dat Breivik als Jezus was, maar zijn Scandinavische omgeving, ook op Facebook, vormt nagenoeg één grote groep Judassen. Nog vóór de haan kraaide hadden ze het vuiltje Breivik drie keer uit hun ogen gewreven.

Verwarde Hollandse geesten

Hoe zat het eigenlijk met de Nederlandse relaties van Breivik? Degenen die reageerden op Breiviks Facebookverzoek voor vriendschap hebben wellicht een e-mailadres verstrekt en ontvingen om 14.09 uur op de middag van de massamoord het Manifest van Breivik. Ook elders verzamelde Breivik e-mailadressen. Op de verzendlijst stonden de namen van de Nederlanders Erik van Goor, toen hoofdredacteur van het conservatieve katholieke tijdschrift Catholica, evenals zijn kompanen Tom Zwitser en Marcel Bas. Het trio schreef voor Catholica en eerder voor het conservatieve BitterLemon.eu.
Van Goor en Zwitser hanteren andere aantallen ontvangers van Breiviks Manifest: geen ruim duizend maar 13.700, en niet drie maar zeven Nederlandse ontvangers, waaronder twee dagbladen. Dat aantal is eenmaal genoemd, door de Volkskrant net na de aanslagen. Van Goor verwijst naar de Nationale Recherche in Rotterdam: "Die vertelde mij dat er meerdere e-mailbestanden waren. In totaal ging het om 13.700 adressen, dus Breivik heeft veel en veel meer adressen verzameld."
Terecht vragen Zwitser en Van Goor om eens na te gaan wie toch de Nederlandse kranten waren die op de lijsten van Breivik stonden. "De media kijken alleen naar de adressen op die ene lijst en hebben die andere bestanden genegeerd. Ik vind het raar dat haast niemand geïnteresseerd was in die overige 12.700."
Van Goor en Zwitser willen beweren dat ze behoren tot een grote groep mensen die Breivik met zich verbond. Behalve in een Volkskrantartikel is nergens in de wereld die 13.700 genoemd. Van Goor schrijft daarop: "Volgens mij willen sommigen niet dat het er meer zijn en is het makkelijker om te denken dat Volkskrant en Openbaar Ministerie liegen. En u zegt dus dat ik lieg in mijn verklaring dat er meer bestanden waren."
Dat Van Goor en Zwitser logen heb ik niet gezegd, maar het wordt wel curieus. Dus belde ik met het Openbaar Ministerie. De landelijk woordvoerder Wim de Bruin: "Nee, wij hebben nooit een andere lijst gehanteerd dan die we vanuit Noorwegen hebben gekregen met die ruim duizend adressen. Het waren er absoluut geen 13.700."
Van Goor en Zwitser ontkennen stellig enig 'verkeerd' verband via Facebook. Op Katholiek.nl verscheen een artikel waarin de banden van het duo met zeer conservatieve clubs en hun soms rabiate manier van uiten naar voren treedt. Zowel Twitter als Facebook dienden voor dit verhaal als bron. "Knetterrechts", concludeert Katholiek.nl, die de rabiate opstelling van het duo ook schadelijk vindt voor de kerk. Van Goor ontkent de aantijgingen en/of vindt de duidingen zwaar overtrokken.

Zwitser en Van Goor waren overigens beiden tot katholieken bekeerde hervormden. Ook Breivik was van oorsprong calvinistisch en wilde katholiek worden vanwege de historie en traditie.

Verbolgen over stigmatisering pers

Over Van Goor en Zwitser verschenen na de aanslagen negatieve publicaties. Zo citeerde NRC onder de kop 'Is katholiek magazine Catholica dekmantel voor extreemrechts?' het citaat van een observant: "Om het Catholica-duo hangt een zeer onfrisse geur van uitsluiting, nationalisme, verbale agressie en haat tegen iedereen die niet in hun wereldbeeld past."
Van Goor: "Dit is ronduit beledigende taal gedaan door iemand die bovendien op Joop.nl meende dat wij Breivik het laatste zetje zouden hebben gegeven. Ik ben geen nationalist en ik haat niemand."
Kennelijk is er wel ergens een verwantschap met de kant van Breivik gezien, en dat komt gezien de kwalificaties niet totaal uit de lucht vallen. Dat beaamt Van Goor wel. "Dat ik op de e-maillijst van Breivik sta, is dus toeval", citeerde NRC hem. Van Goor zegt nu het tegendeel beweerd te hebben: "Ik heb tegen de NRC juist ontkend dat er sprake zou zijn van toeval omdat ik meende dat er slechts sprake is van toeval zolang je de reden nog niet kent."
Van Goor meldde ook direct na de aanslag te stoppen met bloggen omdat hij 'emotioneel misselijk' was van de plotseling opdoemende link tussen hem en de massamoordenaar. Maar hij distantieert zich niet lafhartig.
Waarom distantieert iedereen zich in een noodgang behalve van de moorden ook van het gedachtegoed van Breivik? "Ik hoef me er niet haastig van te distantiëren want ik heb nooit zo veel gehad met die hoek, noch met Brussels Journal of Fjordman. Maar er zijn misschien wel honderden miljoenen mensen die over iets wat Breivik beweerde dezelfde mening hebben. Dan ben je ineens nog geen medemoordenaar of terrorist."
Het Manifest van Breivik bestempelt hij als 'neoconservatieve shit'. Op Facebook uitte Van Goor conservatisme, waaronder antifeminisme, dat ook Breivik aanhing. Maar nergens uitte hij islamofobie, de kern van Breiviks haatideologie. Van Goor: "Mijn eerste reactie op mijn weblog geuit was woede richting Wilders en extreme conservatieven als Afhin Elian en Hans Jansen wegens hun oorlogszuchtige ophitserij. Ze hebben eindelijk hun doel bereikt met Breivik. Dat heb ik van internet gehaald toen bekend werd dat ik op die lijst stond, want dat oogde wat laf en potsierlijk."

Wel of niet via Facebook?

Van Goor meent dat Breivik zijn e-mailadres niet via Facebook verkreeg, al had hij destijds wel 150 vrienden die niet allemaal bekenden waren. Van Goor zag na de aanslagen geen reden om voorzichtiger te worden met online relaties, integendeel. "Ik heb nu ruim 600 vrienden. Veel Vlamingen en katholieken kwamen erbij. Ik vond het wel grappig om te kijken hoe ver ik kon komen met dat aantal. Het is niet allemaal serieus."

Ook kompanen Marcel Bas (met conservatieve meningen actief op Roepstem.net) met nog een kleine 300 vrienden en Tom Zwitser met 270 waren een half jaar na de aanslagen nog kwistig met vriendschappen op Facebook. Anders dan de honderduit pratende Van Goor wilde Zwitser geen telefonisch contact met mij, louter schriftelijk. Net als Van Goor vindt hij dat de pers hem onheus behandeld heeft. Ook meent hij dat Facebook ten onrechte als link wordt gezien tussen Breivik en de verzamelde adressen.

"Mijn Facebookaccount is afgeschermd voor iedereen en Breivik is zeker nooit contact van mij geweest. Ik had voor de aanslagen nooit van hem gehoord, noch iets van hem gekregen. Hij leest voor zover ik inschat geen Nederlands en ik lees geen Noors, noch schrijf ik in het Engels. Hij kan mij dus niet kennen. Wat u beweert over meesleuren door foute vrienden op Facebook, is dus ook niet op mijn geval van toepassing."

Zwitser zegt dat Breivik vermoedelijk adressen verzamelde van bestaande e-mailbestanden van internationale rondzendmailings. "Moet ik iedereen screenen die mijn adres heeft? Dat is geen doen. U screent toch ook niet het hele telefoonboek voordat u erin gaat staan?"

Nuchtere Vlaming

Tanguy Veys, sinds 2010 parlementslid voor het nationalistische Vlaams Belang, behoorde tot de maillijst van Breivik (afzender: Andrew Berwick behbreiv@online.no), naar eigen zeggen met 1002 andere ontvangers, van wie Breivik kennelijk het adres zichtbaar liet. Breivik wilde met dit hoge aantal tonen dat een grote groep zijn opvattingen waardig was, al zijn dit nog geen duizend roodhemden die met hem optrokken om jonge socialisten in bloed te smoren.

Veys verstrekte de lijst aan de politie en aan de pers. Meer dan 400 adressen zijn van Gmail, Hotmail, Facebook etc. en zijn niet eenvoudig te herleiden tot landen. De andere wel: 135 in Groot-Brittannië, 115 in Italië, 74 in Frankrijk, 21 in Zweden, 18 in België en één .nl-adres.

Aan de namen bij de Gmail- en Hotmailadressen zie je soms dat het gaat om een Belg of Nederlander. Ik heb dertig personen in België en Nederland gemaild en niet eentje reageerde er. Tanguy Veys zelf is niet zo bang. Hij ontkent dat hij direct vriend is geweest van Breivik en vermoedt dat de Noor zijn e-mailadres verkreeg als vriend van vrienden op Facebook. "Breivik maakte zeker vierduizend vrienden via Facebook en voor je het weet is een kennis van je aan hem verbonden."

Veys vindt het risico op verkeerde vrienden of associaties geen reden weg te blijven van Facebook: "Dat vind ik een van de consequenties van Facebook. Natuurlijk kun je met privacyinstellingen je onzichtbaar maken maar als politicus doe ik dat natuurlijk niet. Dan kun je er beter wegblijven."

Veys is ook lid van een aantal groepen op Facebook, soms door derden lid gemaakt. Ook dat vindt hij niet erg bezwaarlijk: "Ik ben van zo veel groepen lid. Maar heel weinig ervan zijn echt goede groepen met boeiende informatie en discussie. Ik ben niet tevreden met die Facebookgroepen. Potentieel is er veel meer mogelijk."

Dat Breivik een groep heeft gebruikt om steun te zoeken voor zijn daden acht Veys klein: "Ik denk wel dat er groepen zijn die geweld bespreken maar Facebook lijkt me niet de meest geschikte plaats. Ze zullen groepen zeker screenen op verdachte termen. Denk ook niet dat je Bin Laden zult aantreffen in een Facebookgroep. Daar zijn wel beter beveiligde kanalen voor."

Geschokte Amerikaanse

De Amerikaanse blogster Resa Kirkland (Warchick.com) ontving de e-mail van Breivik, had geen idee waarom maar trof hem wel aan tussen haar 5.000 Facebookvrienden. Ze schreef vlak na de moorden 'in shock' te zijn door dit gegeven en had te doen met ieder ander die 'in dit kwaad getrokken was'. Volgens haar was haar blog positief genoemd op het forum 'Defenders of the Catholic Faith'. De eigenaren hiervan deden hun uiterste best om Kirkland te bewegen de naam 'Defenders of the Catholic Faith' uit haar blogpost over Breivik te schrappen.

Iedereen die in de buurt van Breivik was gesignaleerd, ook als Facebookvriend of sympathiserende blogger, wilde zich uit de voeten maken. Een flink aantal ontvangers van het Manifest verzonden een e-mail naar de Noorse ambassadeur van hun land of naar een Noors ministerie om zich te distantiëren van Breivik. Niet enkel van zijn daad, maar ook van zijn gedachtegoed.

Op een of andere wijze waren ze daar echter wel mee verbonden, zoals 'Scottish Patriot', die een anti-EU standpunt huldigt en zich keert tegen Oost-Europese arbeidsmigranten. Het is curieus dat de door Breivik benoemde medestanders zich zozeer afkeren van zijn standpunten, die ze toch vaak hebben onderschreven, al is het maar gedeeltelijk. Daar was op zich ook niet zo veel mis mee, want kennelijk bleven die standpunten binnen de wet.

Vriendin wordt spijtoptant

Het meest boeiend is het geval van de Zweedse Camilla Ragfors, ex-lid van Sverigedemokraterna (SD, of Zweedse Democraten) en korte tijd vriend van Breivik op Facebook. Haar relaas is boeiend, daar de verschillende invalshoeken en persoonlijke gevoelens ten aanzien van deze Facebookvriendschap de revue passeren.

Natuurlijk moest ze zich ervan distantiëren. Ze had spoedig genoeg van de flirt met rechts in het algemeen in de vorm van het 'vrienden' op Facebook, schreef ze in The Guardian. De reden die ze zelf gaf was de overweldigende 'golf van haat' die over haar Nieuwsoverzicht spoelde: van voorstellen voor het doden van 'fucking niggers' tot links naar de meest morbide filmpjes. Ik citeer haar uitgebreid: "Ik reageerde door weg te gaan. Maar voor veel andere mensen die zwak zijn, of zich slecht weren om een andere reden, was deze bron er een om zich aan te laven. Ze hitsten elkaar op in het geloof dat sociaal-democraten zich schuldig maken aan alle verschrikkingen die we ervaren in de maatschappij, dat immigranten verkrachting en moord tot hun gewoonte maken en dat dit alles de schuld is van de socialisten […] dat we gedwongen zullen worden om boerka's te dragen en onder de sharia leven in 2020 […] Ik denk niet dat de heetgebakerde nationalisten die deze lijn oprekken in naam van de Zweedse Democraten, op Facebook en elders op het net, de gevolgen begrepen. Maar Anders Breivik was een van hen. Hij zei dat heel weinig op Facebook. Hij was een heel rustige man, maar dat gaf me op zich de kriebels. Ik volgde hem al een tijdje, omdat ik wilde weten of hij was wat hij beweerde te zijn […] of misschien 'een spion'. Gelieve te begrijpen dat je je als een lid van de SD op het paranoïde af hoedt: je leert dat zich een vijand kan verbergen op elke hoek. [SD is Sociaal-Democraten]

Er zijn veel mensen zoals ik – Denen, Zweden, Noren, en andere Europeanen – die deze persoon als vriend op Facebook hadden. Ik vraag me af hoe ze zich nu voelen […] Hoewel niemand deze vreselijke daad in Noorwegen wenste, hebben ze die mede gevoed. En er zijn meer mensen die op zoek zijn naar redenen om hun acties te rechtvaardigen door te kunnen verwijzen naar wat 'anderen' hebben geschreven, vooral op het net. […] Nu zal ik het beroerde gevoel houden dat ik een van de slechtste moordenaars in jaren op mijn vriendenlijst van Facebook had. Ik schaam me. Ik ben beschaamd."

Je onbekende vrienden

In de reacties op het artikel volgde uiteraard, zoals gebruikelijk, weer veel – gecensureerde – haat en afkeer, maar ook deze reactie: "Een voormalige Zweedse nationalist die bekent dat ze een Facebookvriend was van de dader van de misdaden in Noorwegen is van weinig belang voor het geheel […] Miljoenen mensen hebben honderden Facebookvrienden die ze niet eens kennen."
Nog eentje van die orde: "'Friending' is een terloopse en grotendeels niet zo onderscheidende activiteit in de sociale netwerkgekte en in allerhande soorten online forums. Het betekent zelfs minder dan een handdruk. Ik ben zelf zomaar 'friended' door mensen met wie ik niet geïdentificeerd wens te worden."
En een derde: "De betekenis van vriendschap op Facebook stelt echt niets voor. De straatveger waar je tegenaan botst als je rent om de bus of metro te halen en tegen wie je hoogstens een 'sorry' zegt, is nog meer vriend dan de dozijnen Facebookvrienden die als elektronen op het scherm van je laptop flikkeren. Niets kan een echte ontmoeting evenaren en zeker niet het online perverse concept 'friendship'. Maak je geen zorgen, Facebook 'vriend' Breivik was nimmer echt je vriend."
Van een Facebookopposant: "Facebook is de club die het posten van foto's over borstvoeding verbiedt (of het nu juist is of niet, kennelijk mag het dat doen), maar kennelijk geen restricties kent op het posten van haatdragende boodschappen, zelfs van de aard zoals de auteur schetst. Wellicht ben ik naïef maar ik denk dat een massaboycot van Facebook nodig is, gericht tegen hun gebrek aan rekenschap afleggen en belachelijk beleid om louter zichzelf te dienen."
Een vilein argument: "Ik vermoed dat een van de redenen dat je zo veel aandacht kreeg op Facebook als een 'Sverigedemokrat' was dat je een jonge vrouw bent. Er waren er niet zo veel van in die kringen, was het niet? Het was niet jouw fout dat je hem tot vriend hebt gemaakt. Je gekozen pad klinkt erg typisch."
Aansluitend: "Je schrijft: 'toen ik een SD-lid was, was ik aantrekkelijk als een magneet voor iedereen die zich 'nationalist' noemde: zowel voor degene voor wie het een spel was als voor de echte extremisten.' Wat bedoel je hier? Vinden nationalisten je aantrekkelijk? En willen extremisten met je trouwen?"
De auteur reageerde zelf ook: "Het is triest dat zo velen mijn eigenlijke punt missen in deze tekst. Dit gaat niet zozeer over het feit dat ik ABB in Facebook had, het gaat over hetgeen haat teweeg kan brengen en dat we allen verantwoordelijk zijn om er zeker van te zijn dat we niet degenen voeden die op haat teren."

Tussen vriendschap en terrorisme

Twee kwesties buitelen over elkaar: kunnen (gedeeltelijke) geestverwanten die met hun opvattingen via Facebook of forums met de latere terrorist verbonden waren, zich hiervan distantiëren? Daarnaast: was Breivik nog te bewegen geweest om van geweld af te zien, en zo ja, hoe?

Eerst die laatste vraag, ook min of meer door Ragfors opgeworpen. Hebben de banden op Facebook en in fora Breivik gesterkt in zijn opvattingen en uiteindelijk zelfs over de drempel van geweld geholpen? Deze vraag kun je, net als die van de invloed van Wilders op Breivik, op twee manieren beantwoorden.
Facebook biedt het platform om snel, intensief en daardoor ook onweersproken te radicaliseren. Het biedt weinig open debat en wel bevestigingen (leuk!) en bij extremisme een spiraal van toenemende aversie tegen andere opvattingen en culturen. De kernvraag is hoe je dat kunt doorbreken. Die spiraal is overigens lang niet genoeg om terrorist te worden.

Het staat buiten kijf dat forums en Facebook hem hebben gesterkt in extreem conservatisme en afkeer van de islam, net als onbetwist is dat Breivik het gedachtegoed van Wilders tot het zijne maakte. Maar net als de vraag van de invloed van Wilders op Breiviks daden niet eenvoudig te beantwoorden is, is moeilijk te bepalen of het vrienden maken op Facebook juist voorspoedig verliep of niet. Wist hij zich wel gesterkt, of raakte hij sociaal geïsoleerd in zijn jacht op vrienden?

De Facebookcontacten gebruikte Breivik ook om e-mailadressen te verzamelen teneinde propaganda te kunnen verspreiden voor zijn gedachtegoed, indien mogelijk tegen betaling. Het ideaal was een baanbrekend politiek schrijver te worden. Hij wist zich te uiten, gezien het Manifest en een film verspreid voor de aanslag.

Vermoedelijk heeft Breivik Facebook gezien als het bovengrondse, geaccepteerde medium waar hij in de breedte vrienden kon werven onder degenen die zijn gedachtegoed zouden kunnen delen. Dat mislukte wellicht en kan de oorzaak van de latere ellende zijn geweest. Hij voelde zich ondergronds beter, op forums onder schuilnamen en in contacten met dubieuze groeperingen.

Heeft Camilla Ragfors de juiste stap gezet door niet enkel de nationalistische partij te verlaten, maar ook de schermvriendschap met Breivik te verbreken? Uiteraard, zou je zeggen. Maar ik denk van niet. Ragfors is gevlucht. Dat is laf. Ze had op z'n minst als journalist de wrede uitingen kunnen verzamelen om te publiceren in plaats van het hoofd af te wenden. Maar het moedigst zou toch verzet geweest zijn? Camilla was een aangewezen persoon om de haat van de jonge heren te pareren.
Er is geen twijfel over mogelijk dat ook hoon haar lot was geworden. Uitspraken als "hoop voor jou dat de Sharia snel wordt ingevoerd, die stenen zullen je goed doen" had ze dan waarschijnlijk moeten incasseren. Zo gaat het op veel forums als je poogt om de discussie aan te gaan met radicalen. Bovendien schreef Breivik: "De tijd voor dialoog is voorbij. We hebben vrede een kans geboden. De tijd voor gewapend verzet is daar."
Juist op Facebook zijn uitingen echter aan personen gebonden. Je kunt op elk moment iemand apart nemen in een chat, of een persoonlijk bericht sturen. Een geweten, hoe vervormd ook, kun je aanspreken.

Distantiëren als valse vlucht

De vraag voor Facebookvrienden en Ragfors, ook in de reacties opgeworpen: stelde haar kortstondige verbondenheid met Breivik niets voor en is er geen reden voor schaamte, of is juist de onverschilligheid van de losse verbanden de oorzaak van ellende?
En kun je je vervolgens distantiëren zoals 'ex-vrienden' bij Scandinavische, Britse en Amerikaanse organisaties en bloggers deden, of accepteer je dat de banden nu eenmaal geen toeval waren, zoals de Nederlander Van Goor ondanks de ontkenning dat hij 'islamofoob' was? Of doe je zoals de chef van Vlaams Belang, die de verwantschap als een 'fact of life' accepteert in de wetenschap dat dezelfde opvattingen je nog geen terrorist maken?
Breivik heeft veel potentieel verwante geesten verzameld. Hij noemde de ontvangers van zijn Manifest 'fellow patriots' in de strijd tegen de 'anti-Europese haatideologie bekend als multiculturalisme (cultureel Marxisme/politieke correctheid)'. Hij vraagt ook om herdistributie, vooral onder gelijkgezinden met patriottische opvattingen.
Facebookvrienden waren onvoorzichtig dat ze op zijn verder niet duistere profiel afgingen en niet controleerden wat Breivik uitkraamde op onder meer Document.no. Zodra ze klikten om een vriendschapsverzoek te bevestigen, verbonden ze zich ook met dat gedachtegoed, zonder het daarmee eens te hoeven zijn. Wie dat gedaan hebben weten we, op een paar na, niet. Dit kan nog verrassingen opleveren. Het zijn daarmee geen terroristen, maar personen die, net als Breivik, vrijheid van meningsuiting hadden en virtuele vriendjes vonden.
Facebook zelf kan met de EdgeRank nauwkeurig de afstand (distantie) met anderen vaststellen. Naarmate die hoger is, zullen er meer uitingen van die personen over je scherm rollen in het Nieuwsoverzicht. Facebook kan dus exact weergeven hoe nabij de verschillende vrienden Breivik waren. Daar hij vooral fans verzamelde voor het toesturen van zijn werk kan hij in Facebooktermen eenzaam zijn geweest. Net als fans van een bedrijf die zich vooral binden om voordelen te trekken. Bij Breivik was de uitkomst negatief, zijn boek wilden ze niet.
De betrokkenheid bij Breiviks opvattingen is voor de meeste vrienden waarschijnlijk niet zo groot geweest en heeft de Noor in elk geval geen medestrijders opgeleverd. Dat is echter geen vrijbrief om na afloop van wandaden van een vriend je van de verbondenheid via Facebook te distantiëren. Je kunt niet met smoezen wegkomen in de mediacratie, zelfs als sociale media een grote mate van onverschilligheid vertegenwoordigen. Facebook verbindt je gewild en ongewild. Het is even onzinnig om mensen aan te vallen op een moordenaar met wie ze zijn gelinkt, als dat deze personen zelf ontkennen dat ze opvattingen of genegenheid deelden. Dit zijn de feiten. Het is jammer dat journalisten direct degenen op de lijst als prooi zagen voor hun schandpaal, net als betrokkenen zich in bochten wrongen om de band met Breivik te ontkennen.
In alle discussies is de betekenis van 'distantiëren' uit het oog verloren. Zodra je een handeling verricht om vriend te worden op Facebook, heb je hoe dan ook de afstand tot die persoon actief verkleind. Als diezelfde extremist, ook op Facebook, vervolgens jou als steunpilaar beschouwt van zijn denkbeelden en er geweld uit voortvloeit, heb je weliswaar niet actief bijgedragen maar er ook niets tegen ondernomen.
EDL-kringen zijn racistisch en vertonen fascistische trekken. Ragfors neemt die consequentie: ze distantieert zich niet, want ze begrijpt dat je dit niet met terugwerkende kracht kunt doen. Net als wellicht Martin Bosma van de PVV dat begreep, die in geschrift ook socialisme en islam als combinatie in de ban deed, in de scherpste bewoordingen. Hij hulde zich in zwijgen na de moordpartij.
Dit is geen PVV-bashing. Immers, dat PVV-leider Geert Wilders zo onder druk werd gezet om behalve na een veroordeling Twitter nog met een nadere verklaring afstand te nemen, vond ik juist onverstandig. Hij zag zich gedwongen om behalve de moordpartij ook elk verband tussen politieke opvattingen en de gruweldaden van Breivik te ontkennen en miskennen, terwijl hij de moord op Theo van Gogh nog weet aan voeding van de moordenaar met een ideologie. Dat laatste was een feit, zoals Breivik zich vergaand liet inspireren door Wilders. Dat bijvoorbeeld het onbekende Nederlandse trio uiteindelijk in het adresboekje van Breivik belandde, is niet enkel een feit maar ook feitelijk verklaarbaar vanuit hun eerdere stellingnames. Hun voor sommigen abjecte opvattingen en querulant gedrag maakt het trio echter nog niet tot medeterroristen. Het zijn simpelweg feiten. Omdat politiek en media een meningencircus draaiend moeten houden, krijg je malle reacties in de vorm van distantiëren. Volgens mij is dat een sjieke vorm van liegen.

Terrorist ontdekken

Een opvallende reactie bij een artikel hierover op Daily Mail: "Weten pers en regering niet dat iedereen op Facebook een groepspagina kan posten en dat dit niet betekent dat iedereen gelijke meningen heeft? Word wakker en doe je onderzoek naar je materiaal. Breivik is een conservatief maar dat betekent niet dat alle conservatieven potentiële terroristen zijn. Stop met het demoniseren van de EDL en kijk eens naar de website 'Muslim against Crusades', en je zult versteld staan."

Hoe extremistisch zijn de groepen en hoe verschuilen ze zich op Facebook? Onmiddellijk na de aanslagen dook de vraag op of geheime diensten figuren als Breivik als gevaarlijk kunnen traceren. Hij was in 2009 met extreme visies openlijk actief op Document.no, maar viel er kennelijk niet op en deed ook twee jaar langs niets. Voor de meesten zitten tussen woord en daad de nodige praktische bezwaren en een zwaar gemoed. Breivik overwon die hindernissen, om persoonlijke redenen. Zijn profiel op internet in het algemeen en op Facebook in het bijzonder gaf kennelijk geen aanleiding tot verdenking.

Terrorismeonderzoekers Beatrice de Graaf en Edwin Bakker schreven daags na de Noorse massamoorden ter verdediging van veiligheidsdiensten die een 'intelligence failure' werd verweten. Ze menen dat het voorkomen van een aanslag zoals die van Anders Breivik een bijna onmogelijke opgave is.

Systeemhaat en (of: van) radicaliserende eenlingen wordt in Nederland in kaart gebracht met een samenwerking tussen GGZ, politie en AIVD. Zijn 'straattaaldreigingen' en radicale, reaguurderige uitlatingen op internet een voldoende aanwijzing voor latere terreur? Zeker niet, want dan zouden er duizenden potentiële terroristen zijn.

Keurig sommen de onderzoekers drie verklaringsniveaus op bij radicalisering: het individueel-psychologische dat leidt tot vervreemding, groepssociologische toename van bravoure, en het politiek-culturele met ideologie die hen argumenten verschaft.

"De samenleving zelf, en de door Breivik als 'Umfeld' uitverkoren personen in het bijzonder, moeten nadenken over hoe ze omgaan met vijandbeelden en uitlatingen van reaguurders. Politici en publicisten, internetredacteuren en webmasters zullen nog eens een keer goed moeten kijken naar wie en wat voor uitspraken zij toelaten op hun podia. Vaak blijkt achteraf dat die eenlingen zich al weleens op internet in het debat hadden gemengd. Of om steun of inspiratie hadden aangeklopt."

Maar wat dan? Monddood maken? Omarmen? De AIVD of GGZ bellen? En wat vertel je dan: "Mijn Facebookgroepslid doet zo raar, hij lijkt me een terrorist-in spé"? En wat doet de instantie dan? Hulp bieden? En hoe lang? En preventieve maatregelen nemen?

Misschien komt er in de toekomst software om bepaalde vormen van communicatie te traceren als voorspeller van enge daden. De Nederlandse politie vermoedt met haar nieuwe Israëlische systeem Athena aanwijzingen te kunnen krijgen. Daar zal de geheime dienst AIVD wel op aansluiten, want al dit soort instanties kroop bij elkaar in de nationale Cyber Security Raad, waar KPN en de nationale terrorismebestrijding beide een voorzitter voor leveren. Maar zolang Facebook de Breivikjes nog ziet als 'wereldverbeteraars' zijn we daar nog een eindje van verwijderd.

Komrij dan?!

Liever is me de bijtende humor van Gerrit Komrij, die na de Noorse aanslagen onder de titel 'De stille revolutie' schreef: "Worden er aanslagen voorbereid op internet? Kan een team van gewiekste internetspeurders nagaan of de revolutie in aantocht is? Zijn er op internet aankondigingen, geheime boodschappen en versleutelde startsignalen in omloop […]

De democratie denkt dat ze een paradijsje heeft geschapen. Ga naar internet en je ruikt, hoort, ziet en voelt de ontevredenheid. Af en toe schiet er een lelijke wind uit die poel omhoog. Af en toe staat iemand op uit die morrende legioenen, van wie de eer, de centen en de beschaving werd afgepakt, en begint te schieten. Voor de tijd echt rijp is, zal ik maar zeggen. Onmiddellijk barstten de commentaren los, toen de doodsengel van Utoya een blanke, blonde Viking bleek. En zijn doelwit de democratie. 'Anders Breyvik heeft de kaarten geschud. U moet opnieuw beginnen', schreef ik dezelfde dag nog op Facebook.

De rechter zal de man die voor zijn beurt schoot straffen. Maar wie kan de onmin lokaliseren? De onmin op internet is massief, polymorf, vloeibaar en vermommingsziek […]

Er was een tijd dat het volk voor de paleispoorten morde. Dat het volk voor protestdemonstraties de straat op ging. Lange slingers trokken door de stad. Zo veel decibel onmin. Zo veel kilometer onmin. De onmin viel in te schatten.

Terwijl ze in de parlementszalen links en rechts nog denken dat ze links en rechts zijn om daar hun grappige oude spelletjes vol te houden in de nostalgische revue die democratie heet, zijn er op internet nu constant gigantische betogingen gaande en onmeetbare protesten."

Conclusie: van wereldverbeteraar tot extremist

Individuen benutten het mondiale platform Facebook niet enkel om ongegeneerd aan hun imago te bouwen en het verschrikkelijk leuk te hebben met anderen, maar ook om tegenkrachten te mobiliseren. Waartoe leidt dit in extreme omstandigheden? Voor het antwoord op die vraag zijn het geval Anders Breivik en zijn verbanden met – vermeende – sympathisanten op Facebook uitvoerig belicht. Met als conclusie dat de Noorse terrorist weliswaar geen leger kon mobiliseren om met hem ten strijde te trekken, maar zich wel kon inbeelden dat hij een heilige taak verrichtte namens velen. Buitensluiten van dit soort zonderlinge figuren lijkt de gemakkelijkste optie, maar niet de verstandigste.

Uitgebreid passeerden de lieden met gelijkluidende uitingen als de terrorist, die zich echter achteraf distantieerden. Op deze manier afstand nemen van opvattingen die eerder overeenkwamen is even laf als onnodig. Politici die dit van collega's eisen, hebben er slecht over nagedacht. Je kunt beter direct reageren.

Het netwerk etaleert enerzijds een tendens naar conformisme in bestaande kringen, maar heeft ook de potentie om polarisatie aan te wakkeren. Juist ook op Facebook kan een meerderheid een individu of minderheid kleineren, belachelijk maken, schofferen of buitensluiten en daarmee woede en extremisme zaaien. Facebook toont ook de positieve uitwerking met prachtige succesvolle initiatieven van groepen in sociale acties.

Wat staat ons nog te wachten? Op Facebook kan zowel goed als slecht nieuws ineens enorm aanzwellen. Heftige verontwaardiging of grote populariteit vlammen op als een veenbrand die ook snel weer dooft. Wijsheid noch bedachtzaamheid zijn kenmerken van de gemiddelde opinievorming op sociale media.