AIVD heeft weer een publiek gezicht nodig

Louis Einthoven (foto), in de jaren dertig hoofdcommissaris van politie in Rotterdam, krijgt in 1948 het mandaat om een nieuwe inlichtingendienst op te richtten: de Binnenlandse Veiligheidsdienst (BVD). De BVD moet zich primair richten op de dreiging van het communisme. Einthoven mag de organisatie naar eigen goeddunken inrichten en duldt geen tegenspraak, ook niet van de minister. Relaties met departementen en politici in Den Haag, laat staan met de media, zijn geen punt van aandacht voor de autonoom opererende Einthoven.

Hoe anders is de rol van het hoofd van de AIVD anno 2018. Rob Bertholee treedt veelvuldig in de openbaarheid. In de media belicht hij het belang van de nieuwe Wet op de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten (Wiv), daartoe aangezet door een referendum over de wet. Hij zet de dienst daarbij neer als een professionele en integere organisatie, en zichzelf als de verpersoonlijking daarvan.

Het diensthoofd (sinds kort 'gewoon' directeur-generaal genoemd) van een inlichtingen- en veiligheidsdienst vervult een bijzondere functie, omdat deze ambtenaar voortdurend moet balanceren op de grens tussen openbaar en geheim. Hij is letterlijk het enige gezicht van de AIVD naar buiten toe.

Intern moet hij leidinggeven aan gecompliceerde operaties, uitgevoerd in het belang van de nationale veiligheid. Daarbij heeft hij een belangrijke rol in de steeds intensievere samenwerking met partnerdiensten, waarbij veel meer dan vroeger sprake is van de noodzaak tot informatiedeling. Volgens intelligence-wetenschapper Patrick Walsh is daarom een nieuwe vorm van leiderschap voor de diensten vereist, die hij 'interdependent inlichtingenleiderschap' noemt. Het hoofd van de inlichtingenorganisatie kan zich niet langer afzijdig houden, maar moet samen met partners in het veiligheidsdomein inlichtingen produceren en bruikbaar maken.

Heel verschillende invullingen

Er zijn door de jaren heen kenmerkende verschillen waar te nemen tussen de Nederlandse diensthoofden qua taakinvulling en rolopvatting. In 1989 - vier diensthoofden na Einthoven - is Arthur Docters van Leeuwen benoemd. Hij is geen man uit de uitvoeringspraktijk, maar topambtenaar op het moederdepartement. Hij krijgt van toenmalig minister van Binnenlandse Zaken Ien Dales alle ruimte om de BVD te reorganiseren. Net na zijn aantreden als diensthoofd valt de Berlijnse Muur, waarna het bestaansrecht van de dienst indringend ter discussie wordt gesteld. Het antwoord zoekt Docters in taakherziening, ingrijpende organisatieverandering en verbeterde relaties met de politiek en ambtenarij, maar ook met de samenleving.

De opvolger van Docters, Nico Buis, komt van de Marine. Hij blijkt zich niet aan te kunnen passen aan de heersende bureaucratie binnen de BVD en het departement. Al na anderhalf jaar geeft hij er de brui aan. Wat in de jaren daarvoor aan 'gezicht' van de BVD, relaties en cultuur is opgebouwd, lijkt in anderhalf jaar te zijn afgebrokkeld. Deze ervaring toont hoe groot de invloed van de persoon van het diensthoofd op een organisatie als de AIVD kan zijn.

Sybrand van Hulst, voormalig politiechef, wordt in 1998 de opvolger. Hij ziet zich genoodzaakt de dienst opnieuw te positioneren. De taak van diensthoofd wordt door Van Hulst op een diplomatieke manier ingevuld. Ook investeert hij in de relaties met departementen en politici. Er wordt gezegd dat Van Hulst destijds meer in Den Haag is dan in Leidschendam (voormalige vestigingsplaats van de dienst). Ook het beeld in de media over de dienst krijgt onder hem meer aandacht.

De opvolger van Van Hulst, Gerard Bouman, komt ook van de politie. Zijn komst valt samen met een verslechtering van de veiligheidssituatie in Nederland als gevolg van het jihadistisch terrorisme. Bouman toont zich primair een 'boevenvanger' en is in tegenstelling tot zijn voorganger vooral intern gericht; hij is minder in Den Haag te vinden.

Politieke en publieke antenne

De politieke 'antenne' is afwezig en media-optredens zijn schaars. Die onzichtbaarheid van de dienst - met name in de Haagse ring - vormt mede de opmaat tot drieste bezuinigingen. Deze klap raakt de dienst vol als generaal buiten dienst Rob Bertholee is aangetreden als nieuw diensthoofd.

Bertholee acteert aanvankelijk vooral op de achtergrond; de minister, Ronald Plasterk, in de publiciteit. Hij werkt echter actief samen met andere departementen en zusterorganisaties op nationaal en internationaal niveau.

In de laatste jaren nemen dreigingen en aanslagen in Europa de twijfels en de bezuinigingen op de AIVD weg. De tijdgeest heeft in enkele jaren het beeld over de diensten doen veranderen. De nieuwe Wiv en de maatschappelijke discussie daarover vraagt een diensthoofd dat transparant is en onafhankelijk toezicht een plek geeft. Bertholee verschijnt meer en meer in de publiciteit en nu zijn afscheid nabij is, heeft de dienst voor het eerst sinds Docters van Leeuwen en Van Hulst weer een gezicht, zij het nog wat flets.

De opeenvolgende hoofden van de BVD/AIVD laten een verscheidenheid aan profielen en rolinvulling zien. Opvallend vaak werd iemand aangesteld die zijn sporen had verdiend in geüniformeerde (uitvoerende) organisaties in het veiligheidsdomein. Al heel lang is niet meer gekozen voor iemand uit eigen geledingen.

Docters van Leeuwen komt naar voren als een leider die de delicate positie van een geheime dienst in het democratisch-rechtsordelijke bestel het best aanvoelde en vertaalde naar de uitvoeringspraktijk. Van Hulst zorgde voor stabilisering.

De tijd lijkt rijp om voor deze vacature weer eens te kiezen voor iemand met grote politiek-bestuurlijke en communicatieve kwaliteiten. De huidige situatie, met urgente dreigingen en snelle technische ontwikkelingen, grotere bemoeienis van de politiek met het werk van de dienst en de roep om transparantie en verantwoording, plaatsen een nieuw hoofd AIVD meer dan ooit op de voorgrond.

*) Paul Abels is bijzonder hoogleraar Governance of Intelligence and Security Services, Universiteit Leiden. Merijn Adams schreef een masterthesis over 'intelligence leadership' bij de BVD/AIVD. Dit artikel verscheen op 19 april 2018 ook in de Volkskrant