De datakluit die de mensheid autonoom stuurt, wordt in de roman Klont van Maxim Februari nooit meer dan theorie. Concreet wordt hij louter als voorbeeld: ‘…een laboratoriummeting kwam automatisch bij een softwareprogramma terecht dat… onderdelen begon te bestellen, filters of zo, bij een tweede programma, dat… een alarmerend nieuwsbericht schreef. Daar werden Kamervragen over gesteld en toen moesten alle vliegtuigen aan de grond blijven totdat de zaak was opgehelderd.’

Klont is dus geenszins, zoals ik vermoedde, een roman over de desastreuze uitwerking van de ‘dataficering’ op de samenleving. Allerminst een doemscenario, laat staan een apocalyps of armageddon. De klont blijft een idee van de hoofdpersoon die er roem mee vergaart. Klont is geen meeslepend verhaal over een vernietigend autonoom subject.

Wel een vermoeden van een kracht die de schrijver in handen plaatst van de vrouw van de Syrische leider Assad. Maar geen moment wordt die kracht actief… Louter even een suggestie: dat de Russen Assad helpen in ruil voor data ter waarde van 500 miljoen dollar.

Hemelbestormer versus ontmaskeraar

Twee personen dragen het boek, grotendeels elkaar afwisselend in hoofdstukken, totdat hun paden zich aan het einde kruisen. De briljant geachte intellectueel Alexei Krups wiens roem tot grote hoogten stijgt dankzij de theorie van de autonoom handelende en dus mensheid bedreigende dataklont. Die hij met verve verkondigt in het mondiale congrescircuit.

Dan is er de minstens zo briljante ambtenaar Bodo Klein, data-expert bij het ministerie van Veiligheid; een ‘moderne’ samenvoeging van de ministeries van Onderwijs, Gezondheid en Buitenlandse Zaken. Hij werkt voor de 34-jarige minister Kirstin Elias. High potential, die de filosofie van de controlemaatschappij die ze bestudeerde niet als kritisch wapen hanteert, maar in praktijk brengt.

Kleins verhaal begint met zijn, via een versleutelde mail aangekondigde zelfdoding, waar hij te elfder ure vanaf ziet. Daarna is hij - zowel in werk als privé - aangeschoten wild. Thuis is er de echtgenote, succesvol arts, wier dochter – Kleins stiefdochter – Nadine uiteindelijk bevalt. De kracht van de natuur ‘wint’. ‘Kinderloosheid is een vergrijp tegen de gemeenschap’, laat Maxim Februari Klein zeggen.

Minister Elias stuurt Klein op missie naar congressen waar Alexei Krups spreekt om de aard en mogelijke invloed van de klont te onderzoeken. Hij ontmaskert Krups als een plagiaatwetenschapper. Einde oefening voor de vermaarde spreker.

De ontmaskering van Krups als een charlatan - over zichzelf: ‘handelaar in intellectueel afval’ - is typerend voor de mensheid: ‘om met de snelheid van het licht vooruit te schieten en dan te struikelen over pietluttigheden, kleinzerigheden, imperfecties uit ijdelheid, kwetsuren en het ego. De mens was niet alleen koning van de oneindige ruimte, maar ook slaaf van zijn eigen minderwaardigheid… beschamende banaliteit van het leven.’

Klont blijft bedreiging

In die zin klinkt het verhaal geruststellend: de klont slaat niet toe, want de goeroe met zijn theorie wordt ontmaskerd door een Nederlandse ambtenaar. Met deze anticlimax is Klont geen meeslepende verhaallijn, wel een sprankelende ideeënroman over datadreiging.

Krups in zijn gloriedagen: ‘De klont eet de wereld op. En de politiek. En de moraal. Zodra gegevens over gedrag het voor het zeggen kregen, werd de mens uit het centrum van de besluitvorming verdreven.’

De overtreffende trap: ‘De klont is niet een verzameling data en botsende algoritmes! Het is een duplicaat, een kloon, een alternatieve wereld. Een spiegelwereld die is losgeraakt en zelfstandig door de kosmos zweeft…Techniek bestond helemaal niet uit elektriciteit en met draadjes aan elkaar verbonden dingen, maar uit mensbeelden en visies op het bestaan.’

De ontmaskering als copy-paste goeroe leidt volgens Krups tot onterechte geruststelling over ‘de klont’: ‘De dataficering raasde verder, de wereld verdween achter de gegevens en die gegevens waren in handen van de happy few, maar ik kon er niets meer over zeggen… mijn zonde was hun excuus om zich niet langer bezig te houden met de almacht die op hen af kwam stormen… Het verveelde ze. God, klont, whatever.’

Ook Bodo Klein blijft er geloof aan hechten: ‘Big business… Dataficering… Een wereldrijk. Geloof de mensen nooit als ze zeggen dat data zo uitgebreid worden verzameld omdat data goedkoop zijn… Geld. Vermogen. Belangen… een supermacht.’

Beter dan The Circle

Waarom vind ik De Klont zo goed? Vanwege de vele rijkgeschakeerde, sublieme, afwisselend ironische, harde en vooral suggestieve beschrijvingen. Die creëren een sfeer van aanhoudende, verontrustende tot soms beklemmende dreiging dat het wel mis kan gaan. Dat Assad ineens wel toeslaat met zijn klont, dat Bodo Klein verdrinkt in onmacht, dat Krups’ theorie praktijk wordt.En door het niet benoemen van locaties noch het gedetailleerd beschrijven van omgevingen. Klont zweeft om je heen en blijft aan je kleven. Razend knap gedaan door Maxim Februari.

Om die redenen heb ik van Klont veel meer genoten dan van het veelgeprezen The Circle van Dave Eggers. Juist vanwege de projectie vanuit de bekende realiteit van Facebook boeide Eggers me allerminst.

Het meest  waardeer ik  de veelvuldige terloopse ironie, die je dreigt te missen of waarvan je je soms afvraagt of het niet eerder cynisme behelst. Deze kant van columnist en essayist Februari ken ik niet en verrast aangenaam.

Roman en huwelijk

Met voor mij - als journalist - heerlijke afrekeningen met de journalistiek in Klont, zoals met minister Elias: ‘U hebt een horizontale persoonlijkheid’, had een journalist haar een dag eerder voor de voeten geworpen, opmerkzaam zoals journalisten zijn.’

Maar Klont biedt ook een debat over literatuur versus data: ‘De roman is een stervend dier’ in de ‘dehumanisering’ en ‘desinteresse van de mens in betekenis’. De individuele zoektocht en verklaring hebben immers afgedaan in een wereld transparant van data. Maar paradoxaal: ‘De roman is tegenwoordig nog de enige machine die betekenis zoekt in een vat vol gegevens.’

Of, in dezelfde lijn, Bodo Klein die meent dat door de opkomst van kunstmatige intelligentie het huwelijk aan belang wint als ‘alternatieve bron van kennis’. Terwijl zijn relatie in alles tastbaar afstandelijk is en hij bekent zijn vrouw niet te kennen. De paradox: ‘In dit tijdperk van transparantie was dat misschien nog wel het grootste wonder.’

De terloopse karakterisering van politiek c.q. mediacratie: ‘Niemand wilde de waarheid, ze wilden agitatie. Het ging er maar om dat ik er aandacht omheen kon organiseren… Het had de sprankelende allure van innovatie en de belofte van groot nieuws.’ (Krups)

Februarikou

Aan deze ideeënroman ligt expliciet theorie ten grondslag, van de Franse filosoof Gilles Deleuze over veranderende waarden in de afgelopen eeuwen. Die uitmondden in de controlemaatschappij waarin computers de mens ‘aan alle kanten omgaven en permanent volgden, de maat namen, penetreerden, corrigeerden, polijstten, opjaagden, afremden en verbeterden.’

Februari laat een hoofdredacteur in Klont over een te behandelen thema zeggen: ‘Over het vreemde verschijnsel dat mensen nieuwe technologieën het liefst zien als vormen van overmacht. Acts of God. Zodat ze geen verantwoordelijkheid hoeven te nemen voor de ideologie die eraan ten grondslag ligt.’

Waarbij de vraag zich opdringt hoe de roman Klont zich verhoudt tot de persoonlijke opvattingen van de romancier. Februari laat zich in een interview met Wilma de Rek in de Volkskrant kennen als een doemdenker die de dataficering als overmacht ziet met de mensheid als willoos slachtoffer: ‘Als de big data heersen kan de mens bij het vuilnis’.

‘Koppeling houdt in dat alle gegevens… worden verbonden - over je partner, je gedrag, je gezondheid, je prestaties en je verdiensten - en dat je op grond daarvan wel of niet toegang krijgt tot gezondheidszorg, tot onderwijs, tot diensten van de overheid. Toegang kun je afhankelijk maken van criteria, die weer zijn gebaseerd op gegevens, op data. Die data kunnen overheden en het bedrijfsleven tegenwoordig heel gemakkelijk verzamelen. En dan heb je een totalitair systeem.’

En ‘We maken systemen die straks meer weten dan wij zelf kunnen weten; en we maken die systemen autonoom, dat wil zeggen dat ze zelf kunnen handelen en leren, daar hebben ze ons niet meer voor nodig. Dan moeten we ons afvragen welke rol onze rol dan blijft; wat wij dan met onszelf gaan doen, straks; als de hele wereld in big data is omgezet en wij hier nog rondlopen als restafval, achtergebleven als gebruikte theezakjes.’

Alsof de mensheid lijdzaam moet toezien dat technologie haar leven volledig zal sturen. Dat de huidige tendensen onontkoombaar zullen leiden tot de dictatuur van Silicon Valley. Alsof macht niet op de eerste plaats politiek is en de middelen daaraan al dan niet onderschikt worden gemaakt. Alsof de geschiedenis niet leert dat er altijd heel veel facetten staan tussen oorzaken en mogelijke uitkomsten.

Want hoe verklaar je in die eendimensionale opvatting van Februari de ontwrichting van markten door platforms als Uber, de steun van het Amerikaanse volk voor Trump, de cybercrime en desinformatie van Poetin? En het sociale controlesysteem van China, dat de doem van Februari nog het dichtst benadert maar hij niet noemt?

Filosofische projectie staat wel vaker op gespannen voet met de historische benadering, die volgens mij relevanter is op zoek naar een verklaring van een huidige samenleving vanuit het verleden; met een heel voorzichtige voorspelling van scenario’s voor de toekomst.

Maar dit was maar een interview, gratis marketing. Gelukkig schreef Maxim Februari een prachtige roman en verblijdt ons met fraaie columns en essays, zoals afgelopen weekend over natuur, romans en (bio)technologie.