Wanneer de wetenschapper Van der Sloot een telefoongesprek met de AIVD zodanig negatief ervaart en dat hij er een opiniestuk over plaatst, komt nog diezelfde dag de dienst met een commentaar op zijn website.

Opzienbarender nog is een ingezonden opiniestuk in de Volkskrant op persoonlijke titel van AIVD-voorlichter Inge Oevering, met ongeveer dezelfde strekking. Het lijkt in eerste instantie op een zuinige vorm van zelfkritiek. Maar door de toon van de boodschap gaat zelfs een begin van een excuus compleet de mist in.

De AIVD schrijft wel dat zijn woordvoerders zoeken naar persoonlijke gesprekken met bijvoorbeeld opiniemakers, maar het belerende toontje waar Van der Sloot op doelde blijft bestaan: “Als wij (AIVD) merken dat opiniemakers hun feiten niet (helemaal) scherp hebben, zijn wij altijd bereid om toelichting te geven (…)”

Het komt zelden voor dat de AIVD reageert op berichten in de media. Historicus Constant Hijzen schrijft in zijn proefschrift “Vijandbeelden” dat het hoofd van de BVD – de voorloper van de AIVD - Andries Kuipers in 1967 de minister voorbijliep en een persbericht naar buiten bracht over de inmenging van de BVD in de studentenwereld.

Vervolgens blijft het heel lang stil totdat onder Arthur Docters van Leeuwen eind jaren ’80 / begin jaren ’90 de Projectgroep Pers & Publiciteit wordt opgericht. Die legt de fundamenten voor een afdeling In- en Externe Betrekkingen (IEB) van de BVD, nu afdeling Communicatie.

Met het adagium ‘Open waar het kan, geheim waar het moet’ werd toen de basis gelegd voor een ingrijpende verandering in de profilering van de BVD in het publieke domein. Grondleggers waren Docters van Leeuwen en zijn opvolger Sybrand van Hulst. De ‘buitenwacht’ werd inhoudelijk gedetailleerd zicht geboden op het werk van de BVD.

De weg kwijtgeraakt

Die houding ging helaas verloren. De negatieve ervaring van wetenschapper Van der Sloot staat niet op zich. Ik spreek wetenschappers, journalisten en zelfs oud-collega’s die zelden constructieve gesprekken te voeren met de AIVD. Bijna zonder uitzondering kwalificeren zij de dienst als wereldvreemd, bevoogdend en - door gebrek aan historische kennis - onnodig geheimzinnig.

Opmerkelijk is dat AIVD-medewerkers, juist die van de afdeling communicatie – vaak zelf niet gelouterd door het operationele werk – brave burgers belerend tegemoet treden met opmerkingen dat “zij geen goed beeld hebben van de praktijk van het inlichtingenwerk en dat eventuele kritische vragen op misverstanden berusten.” Hebben zij zelf nog wel feeling met de maatschappij?

AIVD met Beatrice bij DWDD

Natuurlijk heeft de AIVD nog goede PR-relaties, maar voornamelijk met zelfgekozen media als NOS en NRC. Als uitgehongerde wolven happen de journalisten van deze media steeds toe op selectieve nieuwtjes van de AIVD.

Een sappige brok propagandamateriaal bijvoorbeeld werd allesvreter Matthijs van Nieuwkerk toegeworpen door tussenkomst van Beatrice de Graaf in de vorm van een DWDD University college. Haar televisieoptreden werd uit den treure voorbereid door de propaganda-afdeling op het hoofdkantoor van de AIVD in Zoetermeer.

Ook verschijnen er nog openbare jaarverslagen en andere boekwerken. Echter, verkramping regeert. Geheimzinnigheid manifesteert zich ook in de relatie met journalisten. De ‘nieuwe openheid’ van de dienst van 25 jaar geleden is gewijzigd van ‘materie inhoudelijk voorlichtend’, naar ‘correctief public relations’. Dat komt voort uit angst en het afschermen van geheimen die al lang niet meer geheim zijn.

Op 3 september liet bijzonder hoogleraar Governance of Intelligence and Security Services, Paul Abels, zich in een interview met 'de Volkskrant' in niet mis te verstande bewoordingen uit over de 'oesterkramp' - de ongemakkelijke omgang met openheid en de buitenwereld - waarin de AIVD en dus ook de afdeling communicatie zich bevinden.

‘Open waar het kan, geheim waar het moet’

Uitspraken van AIVD-directeur Bertholee over steeds wisselende soorten van bedreigingen en rampzalige optredens van minister Plasterk dwingen de afdeling communicatie van de AIVD kennelijk aan de bak te moeten als een gedegenereerde reparatiekist.

Echter, juist een hautaine, verkrampte houding in de communicatie zal nooit leiden tot beter begrip van het moeilijke werk van de AIVD. Dat moet anders. Het communicatiebeleid van de AIVD moet op de helling. Met een terugkeer naar het adagium ‘Open waar het kan, geheim waar het moet’.

Dat is moeizaam proces en een ingrijpende verandering in de profilering van de AIVD. Een herbezinning over de balans tussen openheid en geheimhouding is noodzakelijk. Andere, meer liberaal opererende diensten en landen kunnen onze dienst tolt voorbeeld strekken.

Met een nieuw kabinet, een nieuwe minister en op termijn een ander hoofd van de AIVD in het vooruitzicht, kan het lukken. Wanneer de dienst wetenschappers en journalisten met meer openheid tegemoet zal treden, kunnen die de AIVD misschien zelfs lostrekken uit het moeras waarin ze zich zelf heeft geworsteld.