Als in de definitieve fase, die loopt tot 16 oktober, 300.000 geldige verzoeken zijn ontvangen, dan wordt een raadgevend referendum over de Wiv gehouden. Dit meldt de Kiesraad. Formulieren voor het indienen van definitieve verzoeken zijn vanaf 4 september beschikbaar op referendumovereenwet.nl.

De initiatiefnemers zijn niet van plan campagne te voeren om de 300.000 handtekeningen te verzamelen. “We gaan ervan uit dat anderen dat zullen doen. Wij zijn een onafhankelijke groep studenten”, aldus organisator Tijn de Vos tegen de NOS.

Taalfouten en slordigheid

Op Sleepnet.nl voerden ze actie. De eerste zin: ‘Met deze wet wordt het vanaf 2018 mogelijk voor de inlichtingendiensten (de AIVD en de MIVD) om op grote schaal online communicatie en informatie verwerven, ook van onschuldige burgers.’

Het begint al met een taalfout. Dan weer in de laatste zin: ‘Een overzicht van hoe wij met de gegevens die verzameld worden omgaan vind u hier.’ Taalfouten maken is geen uitzondering onder studenten. Tijn de Vos studeert wis- en natuurkunde en is inmiddels ook voorlichter en ‘teaching assistent’.

De samenvatting van de Wiv op de site is slordig en de taalfouten nemen we voor lief. Kennelijk hebben 17.000 mensen gevolg gegeven aan de oproep zonder zich daar een moment aan te storen.

Veel feiten en meningen zijn te vinden in ons dossier Wiv, waaruit we ook putten voor onderstaande antwoorden op de vraag: is het een goed idee om het Nederlandse volk te laten stemmen over de vernieuwde Wet op de inlichtingen en veiligheidsdiensten (2017)?

Numeriek

In de Tweede Kamer besluiten 150 door ons gekozen leden over een wet, in de Eerste Kamer 75 leden. De verdeling bij de stemmingen over de WIV was als volgt:

Het voorstel is op 14 februari 2017 aangenomen door de meerderheid van de vorige Tweede Kamer :
VVD
PvdA (minus Astrid Oosenbrug)
PVV
CDA
SGP
ChristenUnie
50Plus
Groep Bontes/Van Klaveren
Van Vliet, Houwers, Monasch,

Dat was een forse meerderheid van ongeveer twee derde. De Eerste Kamer heeft het voorstel op 11 juli 2017 aangenomen: VVD, PvdA, PVV, CDA, SGP, ChristenUnie, 50PLUS, OSF en PVV stemden voor. Gezien de huidige samenstelling betekent dit 50 leden voor en 25 tegen; vrijwel gelijk aan de stemming in de Tweede Kamer.

Bij het laatste Oekraïne-referendum van april 2016 was de opkomst 32 procent, met 61 procent tegenstemmers. De opkomst bij de laatste Tweede Kamerverkiezingen was 82 procent.

Conclusie:
Numeriek gezien is een volksstemming onnodig. Binnen de partijen die voor de Wiv stemden, was er nauwelijks verzet. Dissidente stemmers ontbreken dan ook.

Belangstelling bij verkiezingen

Bij de jongste verkiezingen in maart was de stemming net achter de rug. Dat was ook de bedoeling van Veiligheid en Justitie met de planning van de afgelopen jaren, om twee redenen:

Gevreesd werd voor een ruk naar links bij verkiezingen, gezien de gevolgen van de ‘financiële crisis’. In de oude samenstelling zou in elk geval nog een meerderheid instemmen. Ten tweede is een PvdA vastgeklonken aan de VVD eerder voor meer mogelijkheden voor de diensten dan een PvdA in de linkse oppositie.

Is er met de huidige zetelverdeling geen meerderheid meer? De tegenstemmers D66, SP, GroenLinks, PvdD en Denk bezetten nu samen 55 van de 150 zetels, de voorstemmende partijen 95. Dus ruim 73 procent van de volksvertegenwoordigers is voor de Wiv, een kleine 37 procent is tegen.

Ook als de PvdA met 8 zetels in de Eerste kamer nu met links tegen de Wiv 2017 zou stemmen, zou de meerderheid in de Eerste Kamer nog altijd 42 om 33 zijn.

Ook is de tegenstelling tussen veiligheid en privacy geen belangrijke inzet van debatten van de verkiezingen geworden. In de partijprogramma’s heeft vooral D66 uitgebreid aandacht voor privacy, maar bijvoorbeeld de andere tegenstander van de Wiv, GroenLinks, al aanzienlijk minder.

Conclusie:
Er is politiek gezien geen reden om het volk naar de stembus te noden.

De Wiv staat symbool voor een grote kwestie en onvrede

Symboolpolitiek leent zich bij uitstek voor een referendum. Het verzet tegen het Oekraïne-verdrag stond symbool voor de weerzin tegen – al dan niet vermeende – groeiende macht van de Europese Unie. Oftewel: de verdragen die tot opname van vluchtelingen verplichten en arbeidsmigratie uit Polen cs. die werkloosheid onder autochtonen veroorzaakt.

Het verdrag zelf kende vrijwel niemand, dus deed de inhoud er ook niet toe. Sommigen vonden dat weerzinwekkend. Toch is dit de essentie van het raadgevend referendum zoals het volk die beleeft: het geeft een signaal af voor een grotere kwestie.

Probleem is vervolgens dat veel mensen niet gaan stemmen omdat de inhoud hen niet boeit en ze juist niet een symbool tot kwestie willen bestempelen. Ze vinden er niets van, dus waarom de moeite nemen om naar de stembus te gaan?

Staat de Wiv ergens symbool voor? Jazeker, voor het groeiende ongenoegen dat ‘onze vrijheden op het spel worden gezet om schijnzekerheden over veiligheid te creëren’. Tegenstanders reppen ook van ‘de politiestaat’ die ze zien ontstaan.

Geestig is dat nu een links georiënteerd, hoger opgeleid deel van de bevolking de houding inneemt die bij het Oekraïne-referendum ter rechterzijde en ook gesteund door lager opgeleiden werd ingezet. Ze vergroten het symbool uit met onder meer het zaaien van angst om in een grote kwestie om aandacht te vragen: dat symbool heet ‘sleepnet’. Er zal wel een Jan Roos als privacyvoorvechter opstaan.

Conclusie:
Als een symbool belangrijk is om een grote politieke kwestie aan een volksraadpleging te kunnen onderwerpen, op z’n minst als signaal, dan is de Wiv daar in zekere zin geschikt voor. Wie meent dat grote kwesties en niet uitvergrote symbolen de politiek moeten domineren, zal het referendum afwijzen.

De inhoud: het sleepnet

Het Oekraïne-referendum ging formeel niet over toetreding van het land tot de Europese Unie. De beeldvorming daarover was echter zo krachtig dat waarschijnlijk de meeste stembusgangers op 16 april 2016 wel met dit idee het rode potlood ter hand hebben genomen.

De studenten die het referendum over de Wiv in gang gezet hebben, geven weinig benul van de inhoud van de wet en helemaal niet van het gevoerde debat. Niettemin snijdt hun simplificering wel hout: het sleepnet.

Oftewel: mogen de AIVD en MIVD data over het online gedrag en uitingen van alle burgers digitaal verzamelen in onze strijd tegen terrorisme en mogelijk ander kwaad?

Conclusie:

Dit argument is in het voordeel van het referendum. Je kunt deze kwestie goed terugbrengen tot de persoonlijke vraag: zijn mijn angst en de maatschappelijke vrees voor aanslagen, of wellicht zelfs gewapende strijd, belangrijker dan m’n privacy en vrees dat de gegevens misbruikt zullen worden?

Transparantie afdwingen

Het afdwingen van een referendum over de Oekraïne was een signaal aan de politiek om duidelijker te zijn over de bedoelingen met de Europese Unie. Onderhuids groeide het gevoel in de samenleving dat politici meer baat hadden bij een uitbreiding van de Europese macht dan het volk dat hen gekozen had.

De roep om een referendum over de Wiv moeten de politiek en vooral de diensten zelf ook als een roep om meer transparantie opvatten: vertel ons nu eens hoe je die massale dataverzameling nodig hebt om het geboefte tijdig te kunnen traceren?

Bewijs eens dat de middelen waarom politie, justitie en diensten vragen, en ook krijgen – zie ook de Wet Computercriminaliteit III waarvoor de stemverhouding in de Tweede kamer vrijwel gelijk was – ook werkelijk nodig zijn.

Conclusie:
Dit is wellicht het belangrijkste argument pro referendum. Er is groeiend wantrouwen bij een flink deel van het volk dat het slachtoffer wordt van nieuwe wetgeving die bedoeld is om haar juist beter te beschermen.

De essentie

Zoals ‘Oekraïne’ ineens de EU tot onderwerp van een volksstemming maakte, zo kan een referendum over de Wiv de kwestie tussen veiligheid en privacy op de publieke agenda zetten.

Er zullen veel goede argumenten voor een nadruk op veiligheid dan wel privacy komen, net als er meer dan ooit goede argumenten naar voren traden pro en contra EU. Het vereist wel vertrouwen in de democratie om te hopen dat de goede redeneringen het winnen van de kulargumenten. Afgezien van de vraag of er nieuwe inzichten komen die het wankele evenwicht zullen verbeteren.

En beide kampen zullen benadrukken dat ze onze vrijheid verdedigen: de een door de klemtoon te leggen op wetten om bedreigingen van de vrijheid te bestrijden; de ander om te benadrukken dat wetgeving die de privacy tart ook onze vrijheid op het spel zet.

Conclusie:
Ook dit is in eerste instantie een argument pro referendum. Echter, je kunt je ook afvragen of het maatschappelijk discours zo veel beter zal zijn dan de debatten die gevoerd zijn in het parlement. En dat er een betere uitkomst zal zijn.

Doen?

Het debat over de Wiv heb ik op de voet gevolgd en uitgebreid beschreven. Er zijn geen signalen van politieke tekortkomingen. Wel bleek er in de Kamerdebatten een harde scheidslijn te zijn tussen vóór- en tegenstanders van de Wiv. Die bovendien meer oor hadden voor de eigen argumenten dan voor die van het ‘andere kamp’. Gelijk geven was niet aan de orde. De vraag is echter of een referendum dit politieke tekort gaat goedmaken.

De roep om een referendum legt ook bloot dat de media het politieke debat over de Wiv onvoldoende over het voetlicht brachten. De parlementaire pers is sowieso meer geïnteresseerd in geneuzel over bijzaken en machtsverhoudingen dan in de inhoud.

Zelden of nooit treft je nog een uitgebreid verslag van een Kamerdebat aan, dat kost maar moeite. We krijgen vooral interviews, analyses en bijgevolg een hoop getwitter en dus heel veel meningen.

Waarbij ook degenen die de Wiv en andere veiligheidswetten bepleiten, hun taak verzaken, ook de directies van de diensten zelf. Leg het volk uit:
Waarom willen we van iedereen data verzamelen om aanslagen te voorkomen?
Hoe werkt dat speurwerk eigenlijk in de praktijk?
Waarom moeten verzamelde data maar liefst drie jaar bewaard blijven?
Waarom hebben we nu geen aanslagen terwijl de nieuwe Wiv toch nog niet in werking is getreden?

Ik denk niet dat een referendum het wankele evenwicht tussen veiligheid en privacy zal verbeteren. Maar de roep om een volksraadpleging, hoe beroerd ook inhoudelijk geagendeerd, legt wel een maatschappelijk probleem bloot.

Los dit probleem van gebrekkige transparantie en motivatie op. Dat zet meer zoden aan de dijk dan het volk en masse naar de stembus te roepen voor een kwestie waarvoor een bepaalde meerderheid voor of tegen geen oplossing naderbij zal brengen.