De behandeling van de nieuwe WIV in de Eerste Kamer bracht dinsdag 11 juli 2017 veel debat over de balans tussen veiligheid en privacywaarborgen, maar niet of nauwelijks veranderingen. De Tweede Kamer ging al akkoord.

De belangstelling was groot. Eerstekamerlid en ex-militair Frank van Kappen (VVD) sprak van een ‘soort internetcampagne…met een stortvloed van berichten gericht aan alle leden die het woord over de Wiv voeren.’

Dat speelde op bij zijn verrassende vraag of de bewaartermijn voor verzamelde relevant geachte data niet uitgebreid kon worden. Deze is met drie jaar al aan de hoge kant volgens de meeste partijen, maar de VVD wil termijn van drie jaar in noodzakelijk geachte gevallen uitbreiden. De partij staat daarin alleen.

De VVD vreest ook dat het extra budget van 20 miljoen te kort zal schieten voor de inrichting van het sleepnet op de kabels, want had vernomen dat deze aan apparatuur en organisatie wel 150 miljoen zou kunnen kosten.

Lange bewaartermijn voor veel data

Frank Köhler (SP) zat de regering op de huid over de bewaartermijn van drie jaar voor data. Elke Nederlanders kan in principe drie jaar lang in de analen van de diensten blijven voorkomen al hij/zij toevallig contact had met een verdachte persoon. Daar worden oppositiepartijen niet vrolijk van.

Over de bewaartermijn van drie jaar antwoordde minister Jeanine Hennis-Plasschaert van Defensie: ‘De bewaartermijn heeft betrekking op data die reeds onderworpen zijn geweest aan reductie. Dat zei mijn collega Plasterk net ook al een beetje. Het is dus niet zo dat je alles wat je binnen hebt gekregen, ook bewaart. De capaciteit schiet daarvoor tekort. Er wordt dus gefilterd, in negatieve zin en in positieve zin.’

Centraal in het debat stond echter de rol van Janette Beuving, woordvoerster van de PvdA. Immers, het tegenstemmen door D66, SP, GroenLinks en de Partij voor de Dieren stond vast. De PvdA is meer oppositioneel geworden en kritisch over de WIV. Maar liet de eigen minister van Binnenlandse Zaken, Ronald Plasterk, niet vallen.

Volgens Beuving is het parlement bij eerdere vragen over controle op de AIVD en waarborgen voor privacy bij de invoering van sleepnet dataverzameling op kabels (‘onderzoeksopdrachtgerichte interceptie’) meer dan eens ‘met een kluitje in het riet gestuurd’.

Met de toezichthouder CTIVD heeft de PvdA kritiek op gebrek aan controle bij deze dataverzameling zonder dat hieraan een inhoudelijke beoordeling op daadwerkelijke relevantie ten grondslag ligt. Ook vindt de partij de omgang met metadata van verkeer twijfelachtig. Alsmede de mogelijkheid van de diensten om bij andere overheidsinstanties, bedrijven en andere derden een verzoek te doen tot realtime toegang te krijgen tot hun data.

Met andere partijen had de PvdA vragen bij de werking en inbedding van de nieuwe Toetsingscommissie Inzet Bevoegdheden (TIB), die een waarborg moet vormen tegenover de uitbreiding van de bevoegdheden van de diensten.

Ook bracht de PvdA de motie-Recourt weer op tafel voor nadere verbijzondering van de eisen die aan de toepassing van artikelen 48, 49 en 50. D66 vindt dat die waarborgen in de wet zelf moeten komen. Het komt er niet van.

Beuving hield zich vervolgens voornamelijk op de vlakte en kwam tot een positieve afweging vanwege de ‘heldere en zorgvuldige antwoorden op onze vragen’ door Plasterk. ‘Wij zijn ingenomen met de twee toezeggingen die hij in reactie op onze vragen heeft gedaan. Ten eerste noem ik de toezegging dat aan de TIB 3 fte inhoudelijke ondersteuning zal worden toegevoegd…Ten tweede heeft de minister aan ons een belangrijke toezegging gedaan in de context van het voorgestelde artikel 39 inzake de waarborgen die gelden bij het toegang krijgen tot gegevensbestanden van derden, zoals de door mij in mijn interruptie genoemde roc.

Ook de toezegging van de minister aan de VVD-fractie om de TIB na twee jaar grondig te evalueren, wil ik hier noemen omdat wij daar grote waarde aan hechten.’

Rechtszaak gaat door

De evaluatie van de werking van de WIV volgt dus in 2020 en niet pas in 2023 zoals aanvankelijk was gezegd. Dat was de enige verandering die de Eerste kamer bewerkstelligde.

Plasterk liet overigens nog weten over zijn doelstelling om met de nieuwe WIV meer ‘balans te bereiken: ‘Ja, maar aan de andere kant hebben we ook de onderzoeksformatie van de toezichthouder, de CTIVD, ongeveer verdubbeld. Voor de aansturing van de diensten, althans vanuit mijn departement, is een aparte unit opgericht die, nog los van de AIVD, mij adviseert over wat er zou moeten gebeuren.’

Na schorsingen werd ’s avonds heel laat de behandeling nog voortgezet, om deze vóór het reces af te ronden, zodat de invoering van de wet per 1 januari 2018 mogelijk zou zijn. Uiteindelijk stemde een ruime meerderheid in de Eerste Kamer in met de nieuwe wet, met de verwachte tegenstemmen van D66, SP, GroenLinks en de Partij voor de Dieren.

Onder leiding van Boekx Advocaten was al een concept-dagvaarding (pdf) bij de Eerste Kamer ingediend, als een soort dreigement. Die is opgesteld voor de organisaties Privacy First, Nederlandse Vereniging van Journalisten (NVJ), Nederlandse Vereniging van Strafrechtadvocaten (NVSA) en het Platform Bescherming Burgerrechten.

‘Best gecontroleerde dienst’

NRC checkte de bewering van AIVD-chef Rob Bertholee: ‘Ik ben ervan overtuigd dat wij de best gecontroleerde dienst, in elk geval in Europa, waarschijnlijk in de wereld, zijn.’

Deze overtuiging is niet gebaseerd op afdoende feiten. Er is ten behoeve van de nieuwe WIV een vergelijking met ons omringende landen gemaakt, maar niet voor Europa laat staan de hele wereld.

Bovenal is het in de sfeer van inlichtingendiensten volstrekt onmogelijk om te zien wat ze precies uitvoeren en wat zich al dan niet onttrekt aan de controle. Dat ligt in de aard van het werk, zoals keer op keer in studies wordt aangetoond.