Toen vader mij eens op televisie zag praten over m’n moederboek Yemma, zei hij: ‘Geen idee wat je daar allemaal zit te bazelen, maar krijg ik ook nog een boek?’

Dat boek is er nu, maar hijzelf kan het niet lezen. Niet alleen omdat hij al in de hemelen zit: vader was, net als moeder, strikt ongeletterd. Twee cum laude analfabete ouders verwekken een zoon die leeft van de pen – kan de kloof tragikomischer?

Zijn hele leven was vader afhankelijk van onder andere mijn beheersing van tekst en schrift. Soms maakte ik daar dankbaar gebruik van door de inhoud van ongunstige brieven en schoolrapporten in mijn voordeel uit te leggen. Dat geeft kinderen van de eerste generatie een vreemde voorsprong op hun ouders.

Ooit bood Joep Verduin, mijn leraar op de basisschool, gratis Nederlandse les aan maar dat vriendelijke aanbod hield vader (tot zijn grote spijt) precies één les vol. Nooit is het hem gelukt één grammaticaal correcte zin in elkaar te knutselen. Nog eerder kon hij een raket lanceren dan het verschil articuleren tussen ‘ui’ en ‘ei’, ‘vis’ en ‘vies’, ‘huursubsidie’ en ‘hoersubsidie’. Evenmin heeft hij ooit een artikel of boek van mijn hand gelezen.

Abracadabra

Hoe moet iemand die ongeletterd is zich redden in dit land? Formulieren, reisborden, station-vertrektijden, tv-ondertiteling, alles is abracadabra. Dan zwijg ik nog over de schone letteren, een dichtregel van Ezra Pound, Célines zinderende proza, wat een gemis.

En toch was voor mij, als schrijver, als verzamelaar van verhalen, de ongeletterdheid van vader een geschenk. Een rijkdom. Want juist zijn gebrek was zijn kracht. Vader moest al zijn belevenissen zorgvuldig opslaan in zijn hersenpan. Geen pen, geen Google, geen boek, geen krant, geen smartphone; niets waarop hij kon terugvallen.

De oorlog in Algerije, de hongersnood in Marokko, zijn krankzinnige broer die spoorloos in de bergen verdween, zijn omzwervingen door Europa op zoek naar een baan, het haringdrama; alles lag veilig in detail opgeborgen in zijn brein. Preciezer: in zijn hippocampus. Deze hippocampus, de belangrijkste harde schijf van het geheugen, is het wapen van iedere analfabeet.

Orale traditie

Daar komt bij dat de Berbertaal een orale traditie is. Mores en folklore, liederen, poëzie, spreuken, sprookjes, wijs- en dwaasheden, alles wordt van ouder op kind overgeleverd, waarmee van oudsher groot beslag wordt gelegd op de hippocampus. Daarom is dit orgaan bij ongeletterden, Berbers in het bijzonder, bovenmatig sterk getraind en ontwikkeld.

De ongeschoolde eerste generatie gastarbeiders tuurde nooit op schermpjes, zat niet opgesloten in een digitale bubbel, maar praatte met elkaar. Haalde constant herinneringen op aan vroeger. Zat niet hele dagen weggedoken achter boeken en kranten maar keek elkaar in de ogen. Noch kampte ze met de ballast van nodeloze informatielawines, apps, spams, mails, briefings, tweets.

Middeleeuwse mens

Ik las eens dat de middeleeuwse mens in zijn hele leven evenveel informatie te verwerken kreeg als alleen al één weekendkrant tegenwoordig aan bijlages bevat. De gastarbeider was een soort middeleeuwer. Wat trouwens ook geldt voor heel veel autochtone Nederlanders: een kwart miljoen Nederlanders is analfabeet en 2,5 miljoen laaggeletterd.

In wezen creëert alfabetisme een manier van kijken die geabstraheerd is van de niet-menselijke wereld. Dit komt doordat de letters van het alfabet, net als de platonische ideeën, niet bestaan in de wereld van het gewone zicht.

De letters en de geschreven woorden zijn niet onderworpen aan de stroom van groei en verval, aan de ontwrichtingen en cyclische veranderingen die andere zichtbare dingen gemeen hebben. Ze lijken als het ware te zweven in een andere, tijdloze dimensie.

Jane Goodall

Tekens op papier zijn levenloos en fungeren als oogkleppen, die de mens volledig insluiten in de gedachten en waarnemingen van zijn eigen soort. Primatoloog Jane Goodall zei eens: ‘Geschreven woorden zijn een deel van ons rationele zelf, en ze een tijdje loslaten is ons intuïtieve zelf de vrije teugel geven.’

Daarom geloof ik dat de inkrimping van de mogelijkheden van de hippocampus, vaak als direct gevolg van het moderne gemak dat alles instant opzoekbaar is, heeft bijgedragen aan een zekere narratieve verarming.

De stem van de ongeletterden verdient daarom rehabilitatie. In eerste instantie via het medium van verhalen. Dit nu is de grote opdracht die rust op schrijvers, kunstenaars en filmmakers die verhalen willen vertellen. Aan hen de taak om op een verbeeldingsvolle manier de stem van de ongeletterden te herstellen.

*) Mohammed Benzakour (1972, Marokko) is schrijver, socioloog en imker. Deze week verschijnt zijn boek over zijn vader, De reus uit de Rif.

**) Photo by Andrea Cappiello on Unsplash